Szczęśliwie lub nie, historia chorwackiego lalkarstwa nie jest ani
długa, ani bogata. Z jednej strony obfitująca w rozmaitości przeszłość
może być powodem do dumy, z drugiej jednak mniej
spektakularna historia otwiera znacznie więcej możliwości
przed teraźniejszością i przyszłością. Nie ciąży bowiem wówczas na dniu
dzisiejszym ani jutrzejszym trudny i zniewalający obowiązek zachowania
tradycji. Może to być zatem ogromną szansą dla tego, co nowe, niezbadane
i nieskrępowane.
Od dawna chorwacka twórczość ludowa znała teatr cieni, a także teatr lalek i masek. Wiadomo też, że komedianci podróżowali przez chorwackie regiony, zabawiając miejscową ludność, między innymi lalkami. Jednakże najstarsze zapisy dotyczące teatru lalek sięgają nie dalej niż do roku 1916, kiedy to studiujący w Monachium dr Velimir Deželić junior zorganizował w Zagrzebiu pierwsze przedstawienie marionetkowe dla dzieci wzorowane na Monachijskim Teatrze Lalek. Wspomniany dr Velimir Deželić – dramaturg, pisarz, reżyser i kompozytor – był również jednym ze współzałożycieli pierwszego stacjonarnego teatru lalek nazwanego Teatrem Marionetek. 8 kwietnia 1920 roku odbyło się pierwsze przedstawienie na podstawie napisanego w dialekcie kajkawskim tekstu pod tytułem Petrica Kerempuh i mądry osioł. Jego autor – ceniony poeta o pseudonimie Dragutin Domjanić – stworzył uwielbianą w północno-zachodniej części Chorwacji postać. Petrica to komik bawiący masy, a jednocześnie je wyśmiewający, bufon, wyrzutek, rebeliant z jasnym umysłem i ostrym językiem, a tym samym posiadający wszystkie cechy przypisywane innym zabawnym, popularnym bohaterom wywodzącym się z tradycji ludowej (jak na przykład Pulcinella czy Punch). Niestety, chorwaccy lalkarze nie umieli odpowiednio spożytkować potencjału ukrytego w osobowości Petricy i poza nielicznymi spektaklami postać ta nie zaistniała w pełni na scenie lalkowej. Podobnie zresztą jak Mali Marinko – inny bohater wykreowany w latach trzydziestych XX wieku w teatrze lalek w Splicie. Była to kolejna wersja Puncha czy Petricy, której żywot sceniczny również był bardzo krótki.
Przed drugą wojną światową jeszcze dwa inne miasta (oprócz Zagrzebia i Splitu) odegrały znaczącą rolę w myśleniu o chorwackim teatrze lalkowym – Sušak (obecnie będący częścią Rijeki) i Osijek. W Rijece (nienależącej wówczas do Chorwacji) bardzo dobrze funkcjonowały opera i lalkarstwo rodem z Włoch. Znamienne jednak, że scena lalkarska w Sušaku była jedyną (poza Wolontariuszami Chorwackiego Teatru), na której grano po chorwacku.
W Osijeku natomiast w latach trzydziestych funkcjonowała czeska i żydowska scena lalkowa, a ponadto – co warte podkreślenia – odbywały się tu sporadycznie przedstawienia lalkowe w miejscach nieteatralnych, takich jak klasztor franciszkanów czy Ośrodek Sportów i Kultury Sokol.
Druga wojna światowa stała się powodem zaprzestania działalności wymienionych ośrodków. Powojenne lalkarstwo rodziło się już z innych potrzeb, miało też inne zadania i założenia. Jednak do dnia dzisiejszego wspomniane miejscowości – Split, Zagrzeb, Osijek i Rijeka – odgrywają rolę aktywnych ośrodków sztuki lalkarskiej. Przeszłość zatem rodzi teraźniejszość, wywierając tym samym silny wpływ na oblicze współczesnego lalkarstwa w Chorwacji.
Obecnie w Chorwacji istnieją cztery stacjonarne, profesjonalne teatry, w których nazwie znajduje się przymiotnik „lalkowy” i jeden – Dziecięcy Teatr im. Branka Mihaljevicia – nietypowy, ale bardzo istotny, gdyż jego repertuar wypełniają lalkowe przedstawienia.
Najstarszym (początkowo nazywanym Pionierskim) jest teatr w Splicie, założony w 1945 roku, który aż do lat sześćdziesiątych XX wieku prezentował wyłącznie przedstawienia marionetkowe. W 1962 roku na scenę wprowadzono aktorów w żywym planie i w jednym spektaklu zaczęto łączyć rozmaite techniki lalkarskie. Zaczęto używać lalek wykonanych na wzór jawajek indonezyjskiego teatru wayang golek, pacynek, marionetek na krótkich sznurkach oraz innych kombinacji technik lalkarskich. W 2008 roku teatr ten zainicjował Festiwal Chorwackich Sztuk dla Dzieci “Mali Marulić”, wynikający z potrzeby poszukiwania tekstów, które mogą być grane dla najmłodszych także na scenach teatrów lalkowych. Na festiwalu prezentowane są spektakle stworzone wyłącznie na podstawie rodzimych tekstów, a pod koniec przeglądu odbywa się konkurs na najlepszy dramat napisany przez chorwackiego autora. Teatr zatem, jak również organizowany przez niego festiwal, odgrywa ważną rolę w promowaniu rodzimej dramaturgii dedykowanej najmłodszym.
Nowy rozdział w historii lalkarstwa w Zagrzebiu zainicjował niezależny Teatr Młodych (La Compagnie des Jeunes) pod kierownictwem Vlada Habunka działający od 1939 roku. Wraz z końcem drugiej wojny światowej rozpoczął działalność publiczną, jednak jego funkcjonowanie w panującym socjalizmie było postrzegane jako wywrotowe i początkowo zakazane. Mimo to udało się zdobyć licencję na prywatną działalność, ze zgodą na prezentowanie wyłącznie widowisk lalkowych. W 1948 roku otrzymał status sceny profesjonalnej o nazwie Terytorialny Teatr Lalek. Najistotniejszym okresem w jego historii były lata sześćdziesiąte naznaczone współpracą Davora Mladinova i scenografa Berislava Deželicia. Podstawową techniką były jawajki. Deželić, poprzez własne nowatorskie rozumienie lalkarstwa, wzbogacił scenę lalkową, uwalniając ją od rozmaitych detali, odsuwając się od naśladowania istot żywych i redukując dekoracje do prostych figur geometrycznych. Dzisiaj teatr wystawia spektakle w odnowionym budynku z nowoczesnym sprzętem technicznym. Zagrzeb stanowi ważny ośrodek sztuki lalkarskiej również ze względu na odbywający się tam festiwal – PIF (Pupteatra Internacia Festivalo). Pierwsza jego edycja miała miejsce w 1968 roku z inicjatywy Studenckiego Klubu Esperanto. Jest to najstarszy, największy i przez wiele lat jedyny międzynarodowy festiwal lalkowy w Chorwacji. W ciągu siedmiu dni występują tu zarówno profesjonalne, jak i amatorskie zespoły teatralne. Spektakle są kierowane do dzieci i młodzieży. Są wśród nich widowiska tradycyjne i eksperymentalne. Uzupełniają program różne wydarzenia towarzyszące: wystawy, warsztaty, seminaria, występy uliczne. Przez ponad 40 lat istnienia PIF zaprezentowano tu prawie wszystkie najistotniejsze zjawiska lalkarstwa drugiej połowy XX i początków XXI wieku.
Pierwsza premiera Teatru Lalek w Zadarze odbyła się w 1952 roku i właśnie tę datę przyjmuje się jako początek jego działalności, mimo że status teatru profesjonalnego otrzymał dopiero w roku 1960. Szczególne znaczenie odegrali w nim artyści Branko Stojaković (scenograf ) i Luko Paljetak (reżyser). Inscenizacja Dzielnego ołowianego żołnierzyka na podstawie baśni H. Ch. Andersena została uznana przez cenionego krytyka Dalibora Foreticia za „przewrót kopernikański w chorwackim lalkarstwie”. Powodem takiej oceny były wywodzące się z kina aranżacje przestrzeni scenicznej, integralność lalek, aktorów i scenografii, redukcja tekstu do minimum, wolność pozwalająca na opowiadanie historii za pomocą obrazów, muzyki i ruchu oraz porzucenie przekonania, że teatr lalek jest stworzony wyłącznie dla dzieci.
Dziecięcy Teatr im. Branka Mihaljevicia w Osijeku sięga korzeniami do przedwojennych tradycji, kiedy w sztuce widoczne były wpływy zewnętrzne, głównie czeskie i słowackie, które również po wojnie kształtowały estetykę tej sceny. Pierwszym i najsłynniejszym spektaklem teatru było przedstawienie z piosenkami dla dzieci autorstwa Branka Mihaljevicia pod tytułem Króliczek, krykiet i owieczka wyreżyserowane przez Ivana Baloga. Widowisko – zagrane 600 razy – stało się wizytówką teatru. Osijek to również miasto, w którym odbywają się Spotkania Chorwackich Lalkarzy i Teatrów Lalek (SLUK).
Także Rijeka jest miastem festiwalowym. Odbywa się tu Przegląd Teatrów Lalek. Prezentowane są głównie widowiska dla dzieci, ale też spektakle kierowane do widzów dorosłych. Organizatorem przeglądu jest Miejski Teatr Lalek (pierwotnie – Teatr Domino), najmłodszy, bo założony w 1960 roku profesjonalny chorwacki teatr lalek. Najważniejszym twórcą związanym z tą sceną był Berislav Brajković, którego wyjątkowa wyobraźnia w animowaniu i reżyserii stały się podstawą mistrzostwa w sztuce lalkarstwa.
Na uwagę zasługuje również festiwal w Vukovarze zorganizowany po raz pierwszy w 1996 roku. Przyświecała mu szczytna idea wniesienia radości w życie dzieci, które doświadczyły wielkiego cierpienia podczas wojny domowej na początku lat dziewięćdziesiątych. Odbywa się zawsze dwa tygodnie przed świętami Wielkanocy, sprawiając, że radosna atmosfera obejmuje rozmaite miejsca, które na co dzień nie są bezpośrednio związane z teatrem – szkoły, domy kultury, przykościelne salki.
Obecnie wszystkie profesjonalne teatry lalkowe w Chorwacji otrzymują rządową dotację, mają własny budynek i stały zespół aktorski. Ich repertuar ogranicza się wyłącznie do przedstawień dziecięcych. Najbardziej powszechnymi technikami są pacynki, lalki animowane od góry oraz używane w Zagrzebiu lalki stolikowe animowane od tyłu. Podejmowano próby wprowadzenia „improwizowanych” lalek (na przykład w spektaklu Las Stribora aktorzy z Rijeki stworzyli postaci przy użyciu zwykłych artykułów gospodarstwa domowego). Niestety, próby te nie znalazły naśladowców i nie zakorzeniły się w chorwackich teatrach. Sceny w Zagrzebiu i Splicie okazjonalnie używają techniki wzorującej się na japońskim stylu kuruma ningyo, a część produkcji w Osijeku wywodzi się z tradycji czarnego teatru i teatru cieni. Wszystkie (poza teatrem w Osijeku) zatrudniają na etacie projektantów-technologów (Vesna Balabanić i Gordana Krebelj w Zagrzebiu, Mojomir Mihatov w Zadarze, Luči Vidanović w Rijece i Ivica Tolić w Splicie). Niemniej przedstawienia, mimo że wystawiane na scenach lalkowych, często są reżyserowane przez twórców teatru dramatycznego, co prowadzi do tego, że lalki są skutecznie eliminowane. W Chorwacji nie ma uczelni, na której kształceni byliby scenografowie i reżyserzy teatru lalek. Stosunkowo niedawno, po wielu latach próśb o stworzenie wydziału lalkarskiego, otwarto taki kierunek w Akademii Sztuki w Osijeku, na jednym z najnowszych wydziałów Uniwersytetu im. Josipa Juraja Strossmayera. Uczelnia rozpoczęła działalność dopiero w roku akademickim 2004/2005. Studia trwają trzy lata. Z powodu niedoboru kadry naukowej zajęcia z lalkarstwa prowadzone są przez wykładowców z zagranicy. Również z powodu braku chorwackich reżyserów z zakresu teatru lalek zapraszani są do tworzenia spektakli na profesjonalnych scenach w Chorwacji artyści z Rosji, Bułgarii, Słowacji, Czech oraz Polski. Z praktycznie wszystkimi teatrami chorwackimi współpracował słoweński reżyser Edi Majaron. Ważny wkład wniósł także Wiesław Hejno, który wyreżyserował trzy spektakle w teatrze w Zadarze: Celestynę, Mękę św. Małgorzaty i Don Kichota.
Co ciekawe, przedstawienia lalkowe są w Chorwacji wystawiane również w teatrach dramatycznych, prywatnych, a także amatorskich. Szczególną zasługę w propagowaniu sztuki lalkarskiej w środowisku niezwiązanym z nią bezpośrednio ma Zlatko Bourek, który zainicjował serię widowisk lalkowych przeznaczoną dla dorosłych. Do wszystkich swoich inscenizacji Bourek wybiera teksty, wykonuje lalki i scenografię, robi kostiumy oraz jest odpowiedzialny za reżyserię. Ma swoje dwie ulubione techniki – jedna to zmodyfikowana pacynka, a druga jest wzorowana na japońskim kuruma ningyo i polega na tym, że animator porusza się po scenie, siedząc na pudle z kołami. Poprzez połączenie kostiumu aktora z kostiumem lalki jego nogi stają się jej nogami. Po raz pierwszy tej techniki użył w sztuce Toma Stopparda A fifteen Minute Hamlet (Piętnastominutowy Hamlet). Spektakl z olbrzymim sukcesem gościł na wszystkich kontynentach, stając się prawdopodobnie najczęściej wystawianym przedstawieniem poza granicami Chorwacji. Ważną osobowością jest również Vlasta Pokrivka – nauczycielka przedszkolna, która w 1974 roku założyła Amatorski Teatr Lalek Kvak w Zagrzebiu (dziś: Studio Lalek Kvak). Używane są tu oryginalne, pomysłowe lalki wykonane z tykwy, które rozsławiły tę grupę nie tylko w Chorwacji, ale i na świecie. Równie ważną postacią jest Mirjana Jelašac kierująca Amatorskim Teatrem Lalek Lutonjica Toporko, która wydaje się być najbardziej odważną artystką wśród lalkarzy zarówno w teatrze amatorskim, jak i profesjonalnym. Dzieje się tak za sprawą jej poszukiwań w dziedzinie poszerzania możliwości lalki jako medium oraz eksperymentów z różnymi lalkami, które zawsze samodzielnie wymyśla i konstruuje. Zaczynała od tych wykonanych z surowego drewna, dodając do nich inne materiały naturalne oraz stare sprzęty gospodarstwa domowego, a także nowinki techniczne.
Chorwackie lalkarstwo na przestrzeni lat, co jest naturalne, miało swoje wzloty i upadki. Jednak zainteresowanie tą dziedziną teatru jest ciągle żywe, o czym świadczą istniejące teatry lalkowe, znaczna liczba teatrów niezależnych, budowa i ciągła renowacja budynków teatralnych, plany stworzenia muzeum lalek oraz wprowadzenie studiów lalkarskich. Także aktywność Ośrodka UNIMA budzi nadzieję na rozwój chorwackiego lalkarstwa. W 1997 roku opublikowano (w ramach działalności wydawniczej UNIMA) znaczący, dwujęzyczny (chorwacko-angielski) profesjonalny podręcznik Chorwackie lalkarstwo. Ponadto każdy profesjonalny teatr lalkowy wydał przynajmniej jedną swoją monografię. W wydawaniu publikacji przewodzi Międzynarodowe Centrum Kultury w Zagrzebiu, które zapoczątkowało serie Lutkanija i Wielka Lutkanija z pracami autorstwa między innymi Henryka Jurkowskiego i Luka Paljetaka z zakresu historii, teorii i estetyki. Teatr Lalek w Zadarze wydaje dodatkowo jedyny chorwacki magazyn w całości poświęcony lalkarstwu pod tytułem „Luka”. Zainteresowanie teatrem lalkowym przejawia się również w licznie i chętnie organizowanych festiwalach. Jednocześnie niedobór profesjonalnych reżyserów z tej dziedziny i scenografów skutkuje niezręcznością warsztatową i brakiem odwagi w poszukiwaniu nowych technik. Nadzieją chorwackiego lalkarstwa są absolwenci Akademii Sztuki, dzięki którym obserwujemy wzrost poziomu animacji, a także świadomości tego, że lalka może być znakomitym teatralnym medium. Jeśli w Akademii Sztuki w Osijeku uda się otworzyć kierunek reżyserii i wytwarzania lalek, podstawowe warunki do rozkwitu chorwackiego lalkarstwa zostaną zapewnione.
 |
| Doktor Ojboli | Dječje kazalište Branka Mihaljevića, Osijek | fot. Archiwum |
Od dawna chorwacka twórczość ludowa znała teatr cieni, a także teatr lalek i masek. Wiadomo też, że komedianci podróżowali przez chorwackie regiony, zabawiając miejscową ludność, między innymi lalkami. Jednakże najstarsze zapisy dotyczące teatru lalek sięgają nie dalej niż do roku 1916, kiedy to studiujący w Monachium dr Velimir Deželić junior zorganizował w Zagrzebiu pierwsze przedstawienie marionetkowe dla dzieci wzorowane na Monachijskim Teatrze Lalek. Wspomniany dr Velimir Deželić – dramaturg, pisarz, reżyser i kompozytor – był również jednym ze współzałożycieli pierwszego stacjonarnego teatru lalek nazwanego Teatrem Marionetek. 8 kwietnia 1920 roku odbyło się pierwsze przedstawienie na podstawie napisanego w dialekcie kajkawskim tekstu pod tytułem Petrica Kerempuh i mądry osioł. Jego autor – ceniony poeta o pseudonimie Dragutin Domjanić – stworzył uwielbianą w północno-zachodniej części Chorwacji postać. Petrica to komik bawiący masy, a jednocześnie je wyśmiewający, bufon, wyrzutek, rebeliant z jasnym umysłem i ostrym językiem, a tym samym posiadający wszystkie cechy przypisywane innym zabawnym, popularnym bohaterom wywodzącym się z tradycji ludowej (jak na przykład Pulcinella czy Punch). Niestety, chorwaccy lalkarze nie umieli odpowiednio spożytkować potencjału ukrytego w osobowości Petricy i poza nielicznymi spektaklami postać ta nie zaistniała w pełni na scenie lalkowej. Podobnie zresztą jak Mali Marinko – inny bohater wykreowany w latach trzydziestych XX wieku w teatrze lalek w Splicie. Była to kolejna wersja Puncha czy Petricy, której żywot sceniczny również był bardzo krótki.
Przed drugą wojną światową jeszcze dwa inne miasta (oprócz Zagrzebia i Splitu) odegrały znaczącą rolę w myśleniu o chorwackim teatrze lalkowym – Sušak (obecnie będący częścią Rijeki) i Osijek. W Rijece (nienależącej wówczas do Chorwacji) bardzo dobrze funkcjonowały opera i lalkarstwo rodem z Włoch. Znamienne jednak, że scena lalkarska w Sušaku była jedyną (poza Wolontariuszami Chorwackiego Teatru), na której grano po chorwacku.
W Osijeku natomiast w latach trzydziestych funkcjonowała czeska i żydowska scena lalkowa, a ponadto – co warte podkreślenia – odbywały się tu sporadycznie przedstawienia lalkowe w miejscach nieteatralnych, takich jak klasztor franciszkanów czy Ośrodek Sportów i Kultury Sokol.
Druga wojna światowa stała się powodem zaprzestania działalności wymienionych ośrodków. Powojenne lalkarstwo rodziło się już z innych potrzeb, miało też inne zadania i założenia. Jednak do dnia dzisiejszego wspomniane miejscowości – Split, Zagrzeb, Osijek i Rijeka – odgrywają rolę aktywnych ośrodków sztuki lalkarskiej. Przeszłość zatem rodzi teraźniejszość, wywierając tym samym silny wpływ na oblicze współczesnego lalkarstwa w Chorwacji.
Obecnie w Chorwacji istnieją cztery stacjonarne, profesjonalne teatry, w których nazwie znajduje się przymiotnik „lalkowy” i jeden – Dziecięcy Teatr im. Branka Mihaljevicia – nietypowy, ale bardzo istotny, gdyż jego repertuar wypełniają lalkowe przedstawienia.
Najstarszym (początkowo nazywanym Pionierskim) jest teatr w Splicie, założony w 1945 roku, który aż do lat sześćdziesiątych XX wieku prezentował wyłącznie przedstawienia marionetkowe. W 1962 roku na scenę wprowadzono aktorów w żywym planie i w jednym spektaklu zaczęto łączyć rozmaite techniki lalkarskie. Zaczęto używać lalek wykonanych na wzór jawajek indonezyjskiego teatru wayang golek, pacynek, marionetek na krótkich sznurkach oraz innych kombinacji technik lalkarskich. W 2008 roku teatr ten zainicjował Festiwal Chorwackich Sztuk dla Dzieci “Mali Marulić”, wynikający z potrzeby poszukiwania tekstów, które mogą być grane dla najmłodszych także na scenach teatrów lalkowych. Na festiwalu prezentowane są spektakle stworzone wyłącznie na podstawie rodzimych tekstów, a pod koniec przeglądu odbywa się konkurs na najlepszy dramat napisany przez chorwackiego autora. Teatr zatem, jak również organizowany przez niego festiwal, odgrywa ważną rolę w promowaniu rodzimej dramaturgii dedykowanej najmłodszym.
Nowy rozdział w historii lalkarstwa w Zagrzebiu zainicjował niezależny Teatr Młodych (La Compagnie des Jeunes) pod kierownictwem Vlada Habunka działający od 1939 roku. Wraz z końcem drugiej wojny światowej rozpoczął działalność publiczną, jednak jego funkcjonowanie w panującym socjalizmie było postrzegane jako wywrotowe i początkowo zakazane. Mimo to udało się zdobyć licencję na prywatną działalność, ze zgodą na prezentowanie wyłącznie widowisk lalkowych. W 1948 roku otrzymał status sceny profesjonalnej o nazwie Terytorialny Teatr Lalek. Najistotniejszym okresem w jego historii były lata sześćdziesiąte naznaczone współpracą Davora Mladinova i scenografa Berislava Deželicia. Podstawową techniką były jawajki. Deželić, poprzez własne nowatorskie rozumienie lalkarstwa, wzbogacił scenę lalkową, uwalniając ją od rozmaitych detali, odsuwając się od naśladowania istot żywych i redukując dekoracje do prostych figur geometrycznych. Dzisiaj teatr wystawia spektakle w odnowionym budynku z nowoczesnym sprzętem technicznym. Zagrzeb stanowi ważny ośrodek sztuki lalkarskiej również ze względu na odbywający się tam festiwal – PIF (Pupteatra Internacia Festivalo). Pierwsza jego edycja miała miejsce w 1968 roku z inicjatywy Studenckiego Klubu Esperanto. Jest to najstarszy, największy i przez wiele lat jedyny międzynarodowy festiwal lalkowy w Chorwacji. W ciągu siedmiu dni występują tu zarówno profesjonalne, jak i amatorskie zespoły teatralne. Spektakle są kierowane do dzieci i młodzieży. Są wśród nich widowiska tradycyjne i eksperymentalne. Uzupełniają program różne wydarzenia towarzyszące: wystawy, warsztaty, seminaria, występy uliczne. Przez ponad 40 lat istnienia PIF zaprezentowano tu prawie wszystkie najistotniejsze zjawiska lalkarstwa drugiej połowy XX i początków XXI wieku.
Pierwsza premiera Teatru Lalek w Zadarze odbyła się w 1952 roku i właśnie tę datę przyjmuje się jako początek jego działalności, mimo że status teatru profesjonalnego otrzymał dopiero w roku 1960. Szczególne znaczenie odegrali w nim artyści Branko Stojaković (scenograf ) i Luko Paljetak (reżyser). Inscenizacja Dzielnego ołowianego żołnierzyka na podstawie baśni H. Ch. Andersena została uznana przez cenionego krytyka Dalibora Foreticia za „przewrót kopernikański w chorwackim lalkarstwie”. Powodem takiej oceny były wywodzące się z kina aranżacje przestrzeni scenicznej, integralność lalek, aktorów i scenografii, redukcja tekstu do minimum, wolność pozwalająca na opowiadanie historii za pomocą obrazów, muzyki i ruchu oraz porzucenie przekonania, że teatr lalek jest stworzony wyłącznie dla dzieci.
Dziecięcy Teatr im. Branka Mihaljevicia w Osijeku sięga korzeniami do przedwojennych tradycji, kiedy w sztuce widoczne były wpływy zewnętrzne, głównie czeskie i słowackie, które również po wojnie kształtowały estetykę tej sceny. Pierwszym i najsłynniejszym spektaklem teatru było przedstawienie z piosenkami dla dzieci autorstwa Branka Mihaljevicia pod tytułem Króliczek, krykiet i owieczka wyreżyserowane przez Ivana Baloga. Widowisko – zagrane 600 razy – stało się wizytówką teatru. Osijek to również miasto, w którym odbywają się Spotkania Chorwackich Lalkarzy i Teatrów Lalek (SLUK).
Także Rijeka jest miastem festiwalowym. Odbywa się tu Przegląd Teatrów Lalek. Prezentowane są głównie widowiska dla dzieci, ale też spektakle kierowane do widzów dorosłych. Organizatorem przeglądu jest Miejski Teatr Lalek (pierwotnie – Teatr Domino), najmłodszy, bo założony w 1960 roku profesjonalny chorwacki teatr lalek. Najważniejszym twórcą związanym z tą sceną był Berislav Brajković, którego wyjątkowa wyobraźnia w animowaniu i reżyserii stały się podstawą mistrzostwa w sztuce lalkarstwa.
Na uwagę zasługuje również festiwal w Vukovarze zorganizowany po raz pierwszy w 1996 roku. Przyświecała mu szczytna idea wniesienia radości w życie dzieci, które doświadczyły wielkiego cierpienia podczas wojny domowej na początku lat dziewięćdziesiątych. Odbywa się zawsze dwa tygodnie przed świętami Wielkanocy, sprawiając, że radosna atmosfera obejmuje rozmaite miejsca, które na co dzień nie są bezpośrednio związane z teatrem – szkoły, domy kultury, przykościelne salki.
Obecnie wszystkie profesjonalne teatry lalkowe w Chorwacji otrzymują rządową dotację, mają własny budynek i stały zespół aktorski. Ich repertuar ogranicza się wyłącznie do przedstawień dziecięcych. Najbardziej powszechnymi technikami są pacynki, lalki animowane od góry oraz używane w Zagrzebiu lalki stolikowe animowane od tyłu. Podejmowano próby wprowadzenia „improwizowanych” lalek (na przykład w spektaklu Las Stribora aktorzy z Rijeki stworzyli postaci przy użyciu zwykłych artykułów gospodarstwa domowego). Niestety, próby te nie znalazły naśladowców i nie zakorzeniły się w chorwackich teatrach. Sceny w Zagrzebiu i Splicie okazjonalnie używają techniki wzorującej się na japońskim stylu kuruma ningyo, a część produkcji w Osijeku wywodzi się z tradycji czarnego teatru i teatru cieni. Wszystkie (poza teatrem w Osijeku) zatrudniają na etacie projektantów-technologów (Vesna Balabanić i Gordana Krebelj w Zagrzebiu, Mojomir Mihatov w Zadarze, Luči Vidanović w Rijece i Ivica Tolić w Splicie). Niemniej przedstawienia, mimo że wystawiane na scenach lalkowych, często są reżyserowane przez twórców teatru dramatycznego, co prowadzi do tego, że lalki są skutecznie eliminowane. W Chorwacji nie ma uczelni, na której kształceni byliby scenografowie i reżyserzy teatru lalek. Stosunkowo niedawno, po wielu latach próśb o stworzenie wydziału lalkarskiego, otwarto taki kierunek w Akademii Sztuki w Osijeku, na jednym z najnowszych wydziałów Uniwersytetu im. Josipa Juraja Strossmayera. Uczelnia rozpoczęła działalność dopiero w roku akademickim 2004/2005. Studia trwają trzy lata. Z powodu niedoboru kadry naukowej zajęcia z lalkarstwa prowadzone są przez wykładowców z zagranicy. Również z powodu braku chorwackich reżyserów z zakresu teatru lalek zapraszani są do tworzenia spektakli na profesjonalnych scenach w Chorwacji artyści z Rosji, Bułgarii, Słowacji, Czech oraz Polski. Z praktycznie wszystkimi teatrami chorwackimi współpracował słoweński reżyser Edi Majaron. Ważny wkład wniósł także Wiesław Hejno, który wyreżyserował trzy spektakle w teatrze w Zadarze: Celestynę, Mękę św. Małgorzaty i Don Kichota.
Co ciekawe, przedstawienia lalkowe są w Chorwacji wystawiane również w teatrach dramatycznych, prywatnych, a także amatorskich. Szczególną zasługę w propagowaniu sztuki lalkarskiej w środowisku niezwiązanym z nią bezpośrednio ma Zlatko Bourek, który zainicjował serię widowisk lalkowych przeznaczoną dla dorosłych. Do wszystkich swoich inscenizacji Bourek wybiera teksty, wykonuje lalki i scenografię, robi kostiumy oraz jest odpowiedzialny za reżyserię. Ma swoje dwie ulubione techniki – jedna to zmodyfikowana pacynka, a druga jest wzorowana na japońskim kuruma ningyo i polega na tym, że animator porusza się po scenie, siedząc na pudle z kołami. Poprzez połączenie kostiumu aktora z kostiumem lalki jego nogi stają się jej nogami. Po raz pierwszy tej techniki użył w sztuce Toma Stopparda A fifteen Minute Hamlet (Piętnastominutowy Hamlet). Spektakl z olbrzymim sukcesem gościł na wszystkich kontynentach, stając się prawdopodobnie najczęściej wystawianym przedstawieniem poza granicami Chorwacji. Ważną osobowością jest również Vlasta Pokrivka – nauczycielka przedszkolna, która w 1974 roku założyła Amatorski Teatr Lalek Kvak w Zagrzebiu (dziś: Studio Lalek Kvak). Używane są tu oryginalne, pomysłowe lalki wykonane z tykwy, które rozsławiły tę grupę nie tylko w Chorwacji, ale i na świecie. Równie ważną postacią jest Mirjana Jelašac kierująca Amatorskim Teatrem Lalek Lutonjica Toporko, która wydaje się być najbardziej odważną artystką wśród lalkarzy zarówno w teatrze amatorskim, jak i profesjonalnym. Dzieje się tak za sprawą jej poszukiwań w dziedzinie poszerzania możliwości lalki jako medium oraz eksperymentów z różnymi lalkami, które zawsze samodzielnie wymyśla i konstruuje. Zaczynała od tych wykonanych z surowego drewna, dodając do nich inne materiały naturalne oraz stare sprzęty gospodarstwa domowego, a także nowinki techniczne.
Chorwackie lalkarstwo na przestrzeni lat, co jest naturalne, miało swoje wzloty i upadki. Jednak zainteresowanie tą dziedziną teatru jest ciągle żywe, o czym świadczą istniejące teatry lalkowe, znaczna liczba teatrów niezależnych, budowa i ciągła renowacja budynków teatralnych, plany stworzenia muzeum lalek oraz wprowadzenie studiów lalkarskich. Także aktywność Ośrodka UNIMA budzi nadzieję na rozwój chorwackiego lalkarstwa. W 1997 roku opublikowano (w ramach działalności wydawniczej UNIMA) znaczący, dwujęzyczny (chorwacko-angielski) profesjonalny podręcznik Chorwackie lalkarstwo. Ponadto każdy profesjonalny teatr lalkowy wydał przynajmniej jedną swoją monografię. W wydawaniu publikacji przewodzi Międzynarodowe Centrum Kultury w Zagrzebiu, które zapoczątkowało serie Lutkanija i Wielka Lutkanija z pracami autorstwa między innymi Henryka Jurkowskiego i Luka Paljetaka z zakresu historii, teorii i estetyki. Teatr Lalek w Zadarze wydaje dodatkowo jedyny chorwacki magazyn w całości poświęcony lalkarstwu pod tytułem „Luka”. Zainteresowanie teatrem lalkowym przejawia się również w licznie i chętnie organizowanych festiwalach. Jednocześnie niedobór profesjonalnych reżyserów z tej dziedziny i scenografów skutkuje niezręcznością warsztatową i brakiem odwagi w poszukiwaniu nowych technik. Nadzieją chorwackiego lalkarstwa są absolwenci Akademii Sztuki, dzięki którym obserwujemy wzrost poziomu animacji, a także świadomości tego, że lalka może być znakomitym teatralnym medium. Jeśli w Akademii Sztuki w Osijeku uda się otworzyć kierunek reżyserii i wytwarzania lalek, podstawowe warunki do rozkwitu chorwackiego lalkarstwa zostaną zapewnione.
.jpg)
