Smakosz estetyki, miłośnik piękna w czystej postaci, wielbiciel
sztuki ludowej i sztuki dziecka, ciekawski podróżnik, dżentelmen,
gawędziarz, człowiek legenda, jeden z najwybitniejszych
polskich scenografów. Taki obraz Adama Kiliana rysuje bogato
ilustrowany i potężny album wydany przez Teatr Lalka w Warszawie, zatytułowany
Adam Kilian. Fascynacje.
 |
| Adam Kilian | fot. J. Jarosińska |
Pomysł opracowania wydawnictwa, które dokumentowałoby ogrom pracy
artystycznej Kiliana, chodził za Joanną Rogacką od lat. Dzięki współpracy
z Aleksandrą Rembowską i pomocy Jarosława Kiliana doczekał się w końcu
realizacji. Bez wątpienia jest to publikacja niezwykle potrzebna. Rozwija
(nie tylko w zakresie bogatej warstwy ilustracyjnej, ale i ostatnich dwudziestu
lat pracy), wydaną w 1995 roku w serii Lalkarze – materiały do biografii,
książeczkę Adam Kilian. Dokumentacja działalności, której autorką jest
także Joanna Rogacka. Uzupełnia również wciąż słabo opracowany przez
teatrologów temat scenografów polskiego teatru lalek. Co prawda samo
czytanie zamieszczonych w niej tekstów nie zajmie wiele czasu, jednak
część ilustracyjną można przeglądać w nieskończoność.
Już okładkę albumu zdobi artystyczne
credo Adama Kiliana, ubrane w formę
dekalogu twórczego, któremu był wierny,
a które definiuje całą jego twórczość, stanowi
stałe i niezmienne wytyczne w jego
pracy, rozwoju, myśleniu i filozofii sztuki.
Album rozpoczyna ilustrowane niepublikowanymi
wcześniej zdjęciami z archiwum
rodzinnego Kalendarium życia
i twórczości Kiliana, przygotowane przez
Aleksandrę Rembowską. Opowieść rozpoczyna
się w chwili narodzin scenografa,13 lutego 1923 roku (choć ikonografia rozciąga ją w czasie,
prezentując zdjęcia rodziców artysty – Janiny Kilian-
-Stanisławskiej i Alfreda Kiliana – z lat wcześniejszych),
a kończy w roku 2013, kiedy umiera jego żona, Czesława
Sadurzanka-Kilian (aktorka warszawskiej Lalki).
Z Kalendarium przechodzi się w świat artystycznych
dokonań, podzielony na cztery części i poświęcony:
pracom w teatrach lalkowych (sto dwadzieścia ilustracji,
na które składają się archiwalne zdjęcia ze spektakli,
projekty lalek i scenografii oraz wykonane specjalnie
na potrzeby albumu zdjęcia lalek
przechowywanych w magazynach Teatru Lalka); pracom
w teatrach dramatycznych i operowych (od
pierwszej współpracy przy Wieży malowanej Wojciecha
Siemiona w warszawskim STS w 1959 roku, po zrealizowaną
w 2008 roku w Teatrze Polskim w Warszawie
Zemstę w reżyserii Jarosława Kiliana); grafice
(dział zawiera okładki, ilustracje do książek i czasopism,
rysunki i projekty własne, kartki pocztowe świąteczne
i okazjonalne oraz plakaty); pracom w filmie
animowanym i telewizji (ponad czterdzieści kadrów
z lalkami i scenografią). Ta zdecydowanie dominująca
w publikacji część zawiera
ponad trzysta pięćdziesiąt
zdjęć (czarno-białych i kolorowych) i stanowi niesamowitą
podróż zarówno przez świat plastyczno-scenograficznej
fantazji Kiliana,
jak i przez dział fotografii
teatralnych. Znajdują się tu zdjęcia Edwarda Hartwiga,
Grażyny Wyszomirskiej, Romana Sieńki oraz wielu innych
wybitnych artystów fotografików kojarzonych z
teatrem.
Drugą część albumu tworzą teksty poświęcone artyście
i jego dziełu. Kilian opowiedziany Henryka Izydora
Rogackiego to napisana charakterystycznym
językiem (z przymrużeniem oka) powiastka, w której z jednej strony ukazane są najważniejsze wydarzenia
z dzieciństwa i młodości artysty, wskazujące na
impulsy rozwoju jego twórczości (postać matki, dom
wypełniony artystami i dziełami sztuki, szkoła rozwijająca
zdolności, wielokulturowy Lwów, deportacja
i doświadczenia zdobyte w trakcie wojny), a z drugiej
Adam Kilian zostaje dosłownie odmalowany językiem
pióra (niemal organoleptycznie), tak jakby stał obok
i się nam przyglądał.
Tekst Joanny Stacewicz-Podlipskiej Adam Kilian. Afirmacja
piękna, radości i formy stanowi rozbudowaną
i dogłębną analizę wartości etycznych i estetycznych
wszechobecnych w twórczości plastycznej artysty.
Autorka przedstawia Kiliana jako twórcę sztuki radosnej,
jasnej i kolorowej, w której nawet zło zachwyca
wyglądem. Wskazuje jego fascynacje sztuką ludową
(zwłaszcza prymitywną) i dziecka – z charakterystyczną
dla nich naiwnością – które w przestrzeni teatru
lalek stawały się sztuką wysoką. Omawia przenoszenie
na scenę podpatrzonych obrazków z kultury
polskiej (zwłaszcza umiłowanie szopki), ale także
z kultur i tradycji Dalekiego Wschodu.
Temat fascynacji sztuką ludową rozwija na konkretnych
przykładach Aleksandra Rembowska w tekście Malowana
wieża, czyli o teatrze Adama Kiliana. Przypomina
ponadczasowe spektakle zrealizowane z Janem
Wilkowskim (O Zwyrtale Muzykancie, czyli jak się
góral dostał do nieba; Rzecz o Jędrzeju Wowrze; Dekameron
8,5), liczne inscenizacje Na szkle malowane
Ernesta Brylla i Pastorałki Leona Schillera oraz niezapomnianą
scenografię do Wesela Stanisława Wyspiańskiego
w reżyserii Adama Hanuszkiewicza.
W publikacji znalazła się także rozmowa, którą Rembowska
odbyła z Adamem Kilianem w październiku
2013 roku (Zbudowałem miasto z klocków). Artysta
opowiada w niej o miłości do matki, doświadczaniu
sztuki w okresie dzieciństwa, oczarowaniu polskimi
górami, folklorem, szopką. Wspomina okres wojny
i pracę w wytwórni filmowej MOSFILM w Ałma Acie,
gdzie spotkał Siergieja Eisensteina. Opowiada, jak
poznał Nikifora, jak znaczący wpływ miały na niego
obrazy Giotta, Chagalla i Dalego oraz kontakt z twórczością
Tadeusza Kantora. Mówi także o oczarowaniu
materiałem (od wikliny, przez drewno, liny, sznury,
aż po szkło i metal), który zawsze podpowiadał mu
formę i kształt tworzonych lalek i kostiumów. W końcu
dzieli się refleksją o nieograniczonych możliwościach,
jakie daje praca w teatrze lalek. Mówi: „Teatr lalkowy
to teatr cudów, w którym rzadko scenograf idzie na
kompromis”.
Album zamyka Dokumentacja twórczości opracowana
przez Joannę Rogacką. Dopiero to zestawienie oddaje
ogrom dorobku, wszechstronność dokonań i różnorodność
podejmowanych wyzwań. To razem sto dziewięćdziesiąt
trzy prace scenograficzne w polskich teatrach
lalek, dziewięćdziesiąt sześć w teatrach
dramatycznych i dwanaście w muzycznych. To także
prace scenograficzne w teatrach za granicą. Razem
trzysta dwadzieścia trzy inscenizacje. Do tego dochodzą
wyliczenia prac scenograficznych przygotowanych
do teatru telewizji, telewizyjnych widowisk dziecięcych
oraz filmów. Wraz ze spisem ilustracji do
książek to prawie pół tysiąca pozycji. A nie ma w tym
zestawieniu jeszcze plakatów teatralnych (szkoda, bo
kilka reprodukcji znalazło się w części poświęconej
grafice). Dokumentację zamyka spis nagród, odznaczeń
i wystaw artysty.
Album wpisuje się w obchody jubileuszu siedemdziesięciolecia
Teatru Lalka. Warto zatem docenić inicjatywę
uhonorowania z tej okazji artysty, który bez wątpienia
jest wciąż głównym filarem tej instytucji.
Miejmy też nadzieję, że dwujęzyczność publikacji ułatwi
dostęp do informacji o Adamie Kilianie i jego
dziele badaczom i fascynatom teatru – zwłaszcza lalkowego
– z innych krajów.
Adam Kilian. Fascynacje. Koncepcja książki Joanna Rogacka,
Aleksandra Rembowska,
Teatr Lalka w Warszawie, Warszawa
2015, 230 s.
