Radość życia wystrugana z patyka | Karol Suszczyński

Smakosz estetyki, miłośnik piękna w czystej postaci, wielbiciel sztuki ludowej i sztuki dziecka, ciekawski podróżnik, dżentelmen, gawędziarz, człowiek legenda, jeden z najwybitniejszych polskich scenografów. Taki obraz Adama Kiliana rysuje bogato ilustrowany i potężny album wydany przez Teatr Lalka w Warszawie, zatytułowany Adam Kilian. Fascynacje.

Adam Kilian | fot. J. Jarosińska

Pomysł opracowania wydawnictwa, które dokumentowałoby ogrom pracy artystycznej Kiliana, chodził za Joanną Rogacką od lat. Dzięki współpracy z Aleksandrą Rembowską i pomocy Jarosława Kiliana doczekał się w końcu realizacji. Bez wątpienia jest to publikacja niezwykle potrzebna. Rozwija (nie tylko w zakresie bogatej warstwy ilustracyjnej, ale i ostatnich dwudziestu lat pracy), wydaną w 1995 roku w serii Lalkarze – materiały do biografii, książeczkę Adam Kilian. Dokumentacja działalności, której autorką jest także Joanna Rogacka. Uzupełnia również wciąż słabo opracowany przez teatrologów temat scenografów polskiego teatru lalek. Co prawda samo czytanie zamieszczonych w niej tekstów nie zajmie wiele czasu, jednak część ilustracyjną można przeglądać w nieskończoność.

Już okładkę albumu zdobi artystyczne credo Adama Kiliana, ubrane w formę dekalogu twórczego, któremu był wierny, a które definiuje całą jego twórczość, stanowi stałe i niezmienne wytyczne w jego pracy, rozwoju, myśleniu i filozofii sztuki. 

Album rozpoczyna ilustrowane niepublikowanymi wcześniej zdjęciami z archiwum rodzinnego Kalendarium życia i twórczości Kiliana, przygotowane przez Aleksandrę Rembowską. Opowieść rozpoczyna się w chwili narodzin scenografa,13 lutego 1923 roku (choć ikonografia rozciąga ją w czasie, prezentując zdjęcia rodziców artysty – Janiny Kilian- -Stanisławskiej i Alfreda Kiliana – z lat wcześniejszych), a kończy w roku 2013, kiedy umiera jego żona, Czesława Sadurzanka-Kilian (aktorka warszawskiej Lalki). 

Z Kalendarium przechodzi się w świat artystycznych dokonań, podzielony na cztery części i poświęcony: pracom w teatrach lalkowych (sto dwadzieścia ilustracji, na które składają się archiwalne zdjęcia ze spektakli, projekty lalek i scenografii oraz wykonane specjalnie na potrzeby albumu zdjęcia lalek przechowywanych w magazynach Teatru Lalka); pracom w teatrach dramatycznych i operowych (od pierwszej współpracy przy Wieży malowanej Wojciecha Siemiona w warszawskim STS w 1959 roku, po zrealizowaną w 2008 roku w Teatrze Polskim w Warszawie Zemstę w reżyserii Jarosława Kiliana); grafice (dział zawiera okładki, ilustracje do książek i czasopism, rysunki i projekty własne, kartki pocztowe świąteczne i okazjonalne oraz plakaty); pracom w filmie animowanym i telewizji (ponad czterdzieści kadrów z lalkami i scenografią). Ta zdecydowanie dominująca w publikacji część zawiera ponad trzysta pięćdziesiąt zdjęć (czarno-białych i kolorowych) i stanowi niesamowitą podróż zarówno przez świat plastyczno-scenograficznej fantazji Kiliana, jak i przez dział fotografii teatralnych. Znajdują się tu zdjęcia Edwarda Hartwiga, Grażyny Wyszomirskiej, Romana Sieńki oraz wielu innych wybitnych artystów fotografików kojarzonych z teatrem. 

Drugą część albumu tworzą teksty poświęcone artyście i jego dziełu. Kilian opowiedziany Henryka Izydora Rogackiego to napisana charakterystycznym językiem (z przymrużeniem oka) powiastka, w której z jednej strony ukazane są najważniejsze wydarzenia z dzieciństwa i młodości artysty, wskazujące na impulsy rozwoju jego twórczości (postać matki, dom wypełniony artystami i dziełami sztuki, szkoła rozwijająca zdolności, wielokulturowy Lwów, deportacja i doświadczenia zdobyte w trakcie wojny), a z drugiej Adam Kilian zostaje dosłownie odmalowany językiem pióra (niemal organoleptycznie), tak jakby stał obok i się nam przyglądał. 

Tekst Joanny Stacewicz-Podlipskiej Adam Kilian. Afirmacja piękna, radości i formy stanowi rozbudowaną i dogłębną analizę wartości etycznych i estetycznych wszechobecnych w twórczości plastycznej artysty. Autorka przedstawia Kiliana jako twórcę sztuki radosnej, jasnej i kolorowej, w której nawet zło zachwyca wyglądem. Wskazuje jego fascynacje sztuką ludową (zwłaszcza prymitywną) i dziecka – z charakterystyczną dla nich naiwnością – które w przestrzeni teatru lalek stawały się sztuką wysoką. Omawia przenoszenie na scenę podpatrzonych obrazków z kultury polskiej (zwłaszcza umiłowanie szopki), ale także z kultur i tradycji Dalekiego Wschodu. 

Temat fascynacji sztuką ludową rozwija na konkretnych przykładach Aleksandra Rembowska w tekście Malowana wieża, czyli o teatrze Adama Kiliana. Przypomina ponadczasowe spektakle zrealizowane z Janem Wilkowskim (O Zwyrtale Muzykancie, czyli jak się góral dostał do nieba; Rzecz o Jędrzeju Wowrze; Dekameron 8,5), liczne inscenizacje Na szkle malowane Ernesta Brylla i Pastorałki Leona Schillera oraz niezapomnianą scenografię do Wesela Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Adama Hanuszkiewicza. 

W publikacji znalazła się także rozmowa, którą Rembowska odbyła z Adamem Kilianem w październiku 2013 roku (Zbudowałem miasto z klocków). Artysta opowiada w niej o miłości do matki, doświadczaniu sztuki w okresie dzieciństwa, oczarowaniu polskimi górami, folklorem, szopką. Wspomina okres wojny i pracę w wytwórni filmowej MOSFILM w Ałma Acie, gdzie spotkał Siergieja Eisensteina. Opowiada, jak poznał Nikifora, jak znaczący wpływ miały na niego obrazy Giotta, Chagalla i Dalego oraz kontakt z twórczością Tadeusza Kantora. Mówi także o oczarowaniu materiałem (od wikliny, przez drewno, liny, sznury, aż po szkło i metal), który zawsze podpowiadał mu formę i kształt tworzonych lalek i kostiumów. W końcu dzieli się refleksją o nieograniczonych możliwościach, jakie daje praca w teatrze lalek. Mówi: „Teatr lalkowy to teatr cudów, w którym rzadko scenograf idzie na kompromis”. 

Album zamyka Dokumentacja twórczości opracowana przez Joannę Rogacką. Dopiero to zestawienie oddaje ogrom dorobku, wszechstronność dokonań i różnorodność podejmowanych wyzwań. To razem sto dziewięćdziesiąt trzy prace scenograficzne w polskich teatrach lalek, dziewięćdziesiąt sześć w teatrach dramatycznych i dwanaście w muzycznych. To także prace scenograficzne w teatrach za granicą. Razem trzysta dwadzieścia trzy inscenizacje. Do tego dochodzą wyliczenia prac scenograficznych przygotowanych do teatru telewizji, telewizyjnych widowisk dziecięcych oraz filmów. Wraz ze spisem ilustracji do książek to prawie pół tysiąca pozycji. A nie ma w tym zestawieniu jeszcze plakatów teatralnych (szkoda, bo kilka reprodukcji znalazło się w części poświęconej grafice). Dokumentację zamyka spis nagród, odznaczeń i wystaw artysty. 

Album wpisuje się w obchody jubileuszu siedemdziesięciolecia Teatru Lalka. Warto zatem docenić inicjatywę uhonorowania z tej okazji artysty, który bez wątpienia jest wciąż głównym filarem tej instytucji. Miejmy też nadzieję, że dwujęzyczność publikacji ułatwi dostęp do informacji o Adamie Kilianie i jego dziele badaczom i fascynatom teatru – zwłaszcza lalkowego – z innych krajów. 


Adam Kilian. Fascynacje. Koncepcja książki Joanna Rogacka, Aleksandra Rembowska, 
Teatr Lalka w Warszawie, Warszawa 2015, 230 s.
Nowszy post Starszy post Strona główna