Rzeczywistość Sceny Bajka Těšínského divadla w Czeskim Cieszynie
tworzy 66 sezonów (222 premiery) działalności na rzecz
polskiej grupy autochtonicznej na Zaolziu i niezmiennie objazdowy
charakter (granie w ramach systemu abonamentowego
w niemal wszystkich zaolziańskich miejscowościach). To jedyny profesjonalny
teatr lalkowy w Republice Czeskiej grający po polsku i jedyna zawodowa
scena lalkowa w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego. Bajka jest teatrem
o szczególnym znaczeniu – od zarania wypełnia misję narodową,
regionalną i artystyczną w środowisku polskich dzieci i młodzieży z Zaolzia.
Misja ta ulega pewnej modyfikacji wynikającej z zachodzących przemian
społeczno-politycznych i kulturowych.
Zaolziańska zawodowa scena lalkowa ma rodowód amatorski, jej funkcjonowanie
jest efektem wieloletniej aktywności teatralnej polskiej mniejszości
narodowej zamieszkującej zachodnią część dawnego Księstwa Cieszyńskiego.
Powstała w 1947 roku w Orłowej; formalnie rozpoczęła
działalność w marcu 1948. W latach 1950–2008 działała pod egidą Zarządu
Głównego PZKO [1] w Czeskim Cieszynie, by od sezonu 2008/2009 jako
Scena Bajka stać się trzecim profesjonalnym zespołem Teatru Cieszyńskiego
– obok Sceny Czeskiej i Sceny Polskiej. O wpisaniu teatru lalkowego
w tę strukturę zadecydowały względy ekonomiczne. Ministerstwo
Kultury Republiki Czeskiej podjęło decyzję o wykluczeniu Bajki (ze
względu na jej profesjonalny charakter) z tzw. puli budżetowej wsparcia
kultury mniejszości narodowych. Jednocześnie – paradoksalnie – nie
uwzględniono jej w grupie finansowanych przez Ministerstwo teatrów
profesjonalnych. W efekcie nad zasłużonym zaolziańskim zespołem lalkowym
zawisła groźba likwidacji. Poczucie artystycznej i narodowej
wspólnoty sprawiło, iż dla Bajki otworzył swe podwoje Teatr Cieszyński.
Duża w tym zasługa dyrektora Karola Suszki, przez wiele lat współpracującego
z nią jako reżyser i aktor. Dziś Bajka finansowana jest przez Urząd
Wojewódzki w Ostrawie i Ministerstwo Kultury Republiki Czeskiej (pewne
środki na konkretne projekty dają także Wspólnota Polska oraz Ministerstwo
Spraw Zagranicznych RP).
Z perspektywy pięciu wspólnych sezonów wnioskować można, iż wcielenie Bajki do Teatru Cieszyńskiego było posunięciem owocnym artystycznie, sprzyjającym dalszej profesjonalizacji zespołu. Obecność sceny lalkowej obok scen dramatycznych ma już swoje artystyczne konsekwencje – baśń muzyczną Mała syrenka (premiera 2013), wspólny projekt Sceny Bajka i Sceny Polskiej dla dzieci, młodzieży oraz widzów dorosłych. Realizacja spektaklu współtworzonego przez aktorów dramatycznych i lalkowych była pierwszym wspólnym przedsięwzięciem obu polskojęzycznych zespołów. Aktorzy „uczyli się od siebie, uczyli się wzajemnego szacunku dla swej pracy” – stwierdza Monika Gerboc, reżyserka Małej syrenki, Słowaczka. (Dwugodzinne przedstawienie na dużej scenie przyniosło przełamanie obowiązującej od zarania istnienia Bajki zasady: „spektakl musi trwać tylko 45 minut, by zmieścić się w ramach jednej godziny lekcyjnej”).
Powierzenie kierownictwa sceny lalkowej Jakubowi Tomoszkowi przyniosło poszerzenie spektrum współpracowników o profesjonalistów w dziedzinie sztuki lalkarskiej (i dramatycznej) spoza śląskoczeskiego kręgu. Przed 2009 rokiem reżyserowanie w Bajce zlecano przede wszystkim artystom z Teatru Cieszyńskiego: Karolowi Suszce, Januszowi Klimszy, Rudolfowi Molińskiemu, a za czasów kierownictwa artystycznego Pawła Żywczoka, Franciszka Humla i Pawełki Niedoby okazjonalnie również reżyserom z Polski: Grzegorzowi Lewandowskiemu, Markowi Mokrowieckiemu. W latach 1948–1982 spektakle przygotowywali wyłącznie kierownicy artystyczni: Ferdynand Król, Adam Wawrosz, Bronisław Liberda, przedstawienia w latach 80. reżyserował również Paweł Żywczok. W ciągu minionego wspólnego pięciolecia kilkakrotnie reżyserowali tu m.in. Marie Miková, Monika Gerboc, Józef Czerenecki, Andrzej Sadowski, Marek Witt. Projekty scenograficzne tworzyli Tomaš Volkmer, Miroslav Duša, muzykę komponowali muzycy polscy, rodzimi – zaolziańscy (m.in. Zbigniew Siwek) i czescy. Wielonarodowość zapraszanych do współpracy twórców przyniosła pierwszy w dziejach Bajki wspólny polsko-czesko-słowacki projekt – Calineczkę (premiera 2011; reż. M. Gerboc, scen. T. Volkmer, muz. Z. Siwek), drugim była Śpiąca królewna (premiera 2014, reż. M. Miková, scen. i lalki M. Duša, kost. A. Švolíková, muz. Z. Siwek).
Obecność artystów czeskich, językowy potencjał pięcioosobowego zespołu aktorskiego (sprawne posługiwanie się językiem polskim i czeskim) sprzyjały wprowadzeniu największej innowacji – dwujęzyczności przedstawień. Od premiery Świetlików (Broučci) w 2010 roku niektóre spektakle (w tym Calineczka/ O Malence) wystawiane były w dwóch wersjach językowych. Od 2012 roku każda z trzech realizowanychw sezonie sztuk ma premierę polsko- i czeskojęzyczną, co sprawia, że publiczność stanowią również dzieci z czeskich przedszkoli i szkół podstawowych regionu morawsko-śląskiego. W ten sposób Teatr Cieszyński zdobywa i wychowuje swoich przyszłych widzów – publiczność Sceny Polskiej i Sceny Czeskiej. Dodać należy, że poszerzenie grona małych odbiorców o dzieci narodowości czeskiej zapoczątkowane zostało w latach 90., gdy Bajka w ramach systemu abonamentowego zaczęła grać w języku polskim także w kilku przedszkolach i szkołach czeskich. Oprócz względów ekonomicznych (stale zmniejszająca się liczba przedszkoli i szkół podstawowych z polskim językiem nauczania obligowała do szukania takiego rozwiązania) niezwykle istotna okazała się przesłanka społeczno-kulturowa. Obcowanie dziecięcej widowni czeskojęzycznej z polskojęzyczną w perspektywie skutkować miało zrozumieniem i zaakceptowaniem kulturowej odmienności. To wartość nie do przecenienia, wyróżnik zaolziańskiego teatru lalek spośród innych polskich i czeskich teatrów lalkowych. Tak jak repertuar, w którym poczesne miejsce obok utworów autorów z Polski i Czech zajmuje piśmiennictwo regionu Śląska Cieszyńskiego. Zwracanie się w stronę literatury rodzimej postrzegać należy jako wyznacznik identyfikacji zespołu z regionem i przyczynianie się do budowania wśród najmłodszych Zaolziaków poczucia tożsamości, nie tylko narodowej, ale i regionalnej.
Pod względem stylistyki Bajka wierna jest swojej, obranej u zarania, nazwie „teatr lalkowy”; wierna jest lalce. W dziejach teatru spotykamy się ze wszystkimi klasycznymi technikami lalkarskimi, co sprawia, że pomimo przykładów innowacyjności w zakresie wprowadzanych form plastycznych, będących następstwem przemian artystycznych, Bajka pozostaje w zakresie stylistyki klasycznej. Co jednak najistotniejsze – jest teatrem udatnie spożytkowującym tradycje lalkarstwa polskiego i czeskiego, także słowackiego. Buduje tym samym własną estetykę na bazie wielokulturowości, zyskując sympatię i uznanie publiczności różnojęzycznej. Także tej pozaabonamentowej. Zaolziański teatr lalkowy gości bowiem okazjonalnie na międzynarodowym, organizowanym od 1990 roku w obu Cieszynach, Festiwalu Teatralnym „Na Granicy” (obecnie „Bez Granic”) oraz każdorazowo na regionalnym, odbywającym się od listopada 2001 roku w Czeskim Cieszynie, Festiwalu Teatrów Moraw i Śląska. Uczestnictwo w nich jest niewątpliwie dla Bajki nobilitujące, czasem owocuje nagrodą (profesjonalizm, pracę z lalką, językową sprawność aktorów lalkarzy docenili jurorzy XII edycji Festiwalu Teatrów Morawi Śląska). Ambicją Bajki jest pokazanie się na festiwalach lalkowych w Polsce, w Czechach i Słowacji. Wyznaczniki jej funkcjonowania, własny niepowtarzalny styl sprawiają, że w pełni na to zasługuje. Na razie okazjonalnie zaznacza swą obecność na Śląsku Cieszyńskim i na Górnym Śląsku.
[1] PZKO – Polski Związek Kulturalno-Oświatowy, powstał w czerwcu 1947 roku. Do marca 1990 roku jedyna organizacja społeczna reprezentująca mniejszość polską w Czechosłowacji, główny organizator i animator życia kulturalnego polskiej grupy narodowej w Republice Czeskiej. Współcześnie stowarzyszenie.
 |
| Pójdźmy wszyscy do stajenki | fot. Archiwum |
Z perspektywy pięciu wspólnych sezonów wnioskować można, iż wcielenie Bajki do Teatru Cieszyńskiego było posunięciem owocnym artystycznie, sprzyjającym dalszej profesjonalizacji zespołu. Obecność sceny lalkowej obok scen dramatycznych ma już swoje artystyczne konsekwencje – baśń muzyczną Mała syrenka (premiera 2013), wspólny projekt Sceny Bajka i Sceny Polskiej dla dzieci, młodzieży oraz widzów dorosłych. Realizacja spektaklu współtworzonego przez aktorów dramatycznych i lalkowych była pierwszym wspólnym przedsięwzięciem obu polskojęzycznych zespołów. Aktorzy „uczyli się od siebie, uczyli się wzajemnego szacunku dla swej pracy” – stwierdza Monika Gerboc, reżyserka Małej syrenki, Słowaczka. (Dwugodzinne przedstawienie na dużej scenie przyniosło przełamanie obowiązującej od zarania istnienia Bajki zasady: „spektakl musi trwać tylko 45 minut, by zmieścić się w ramach jednej godziny lekcyjnej”).
Powierzenie kierownictwa sceny lalkowej Jakubowi Tomoszkowi przyniosło poszerzenie spektrum współpracowników o profesjonalistów w dziedzinie sztuki lalkarskiej (i dramatycznej) spoza śląskoczeskiego kręgu. Przed 2009 rokiem reżyserowanie w Bajce zlecano przede wszystkim artystom z Teatru Cieszyńskiego: Karolowi Suszce, Januszowi Klimszy, Rudolfowi Molińskiemu, a za czasów kierownictwa artystycznego Pawła Żywczoka, Franciszka Humla i Pawełki Niedoby okazjonalnie również reżyserom z Polski: Grzegorzowi Lewandowskiemu, Markowi Mokrowieckiemu. W latach 1948–1982 spektakle przygotowywali wyłącznie kierownicy artystyczni: Ferdynand Król, Adam Wawrosz, Bronisław Liberda, przedstawienia w latach 80. reżyserował również Paweł Żywczok. W ciągu minionego wspólnego pięciolecia kilkakrotnie reżyserowali tu m.in. Marie Miková, Monika Gerboc, Józef Czerenecki, Andrzej Sadowski, Marek Witt. Projekty scenograficzne tworzyli Tomaš Volkmer, Miroslav Duša, muzykę komponowali muzycy polscy, rodzimi – zaolziańscy (m.in. Zbigniew Siwek) i czescy. Wielonarodowość zapraszanych do współpracy twórców przyniosła pierwszy w dziejach Bajki wspólny polsko-czesko-słowacki projekt – Calineczkę (premiera 2011; reż. M. Gerboc, scen. T. Volkmer, muz. Z. Siwek), drugim była Śpiąca królewna (premiera 2014, reż. M. Miková, scen. i lalki M. Duša, kost. A. Švolíková, muz. Z. Siwek).
Obecność artystów czeskich, językowy potencjał pięcioosobowego zespołu aktorskiego (sprawne posługiwanie się językiem polskim i czeskim) sprzyjały wprowadzeniu największej innowacji – dwujęzyczności przedstawień. Od premiery Świetlików (Broučci) w 2010 roku niektóre spektakle (w tym Calineczka/ O Malence) wystawiane były w dwóch wersjach językowych. Od 2012 roku każda z trzech realizowanychw sezonie sztuk ma premierę polsko- i czeskojęzyczną, co sprawia, że publiczność stanowią również dzieci z czeskich przedszkoli i szkół podstawowych regionu morawsko-śląskiego. W ten sposób Teatr Cieszyński zdobywa i wychowuje swoich przyszłych widzów – publiczność Sceny Polskiej i Sceny Czeskiej. Dodać należy, że poszerzenie grona małych odbiorców o dzieci narodowości czeskiej zapoczątkowane zostało w latach 90., gdy Bajka w ramach systemu abonamentowego zaczęła grać w języku polskim także w kilku przedszkolach i szkołach czeskich. Oprócz względów ekonomicznych (stale zmniejszająca się liczba przedszkoli i szkół podstawowych z polskim językiem nauczania obligowała do szukania takiego rozwiązania) niezwykle istotna okazała się przesłanka społeczno-kulturowa. Obcowanie dziecięcej widowni czeskojęzycznej z polskojęzyczną w perspektywie skutkować miało zrozumieniem i zaakceptowaniem kulturowej odmienności. To wartość nie do przecenienia, wyróżnik zaolziańskiego teatru lalek spośród innych polskich i czeskich teatrów lalkowych. Tak jak repertuar, w którym poczesne miejsce obok utworów autorów z Polski i Czech zajmuje piśmiennictwo regionu Śląska Cieszyńskiego. Zwracanie się w stronę literatury rodzimej postrzegać należy jako wyznacznik identyfikacji zespołu z regionem i przyczynianie się do budowania wśród najmłodszych Zaolziaków poczucia tożsamości, nie tylko narodowej, ale i regionalnej.
Pod względem stylistyki Bajka wierna jest swojej, obranej u zarania, nazwie „teatr lalkowy”; wierna jest lalce. W dziejach teatru spotykamy się ze wszystkimi klasycznymi technikami lalkarskimi, co sprawia, że pomimo przykładów innowacyjności w zakresie wprowadzanych form plastycznych, będących następstwem przemian artystycznych, Bajka pozostaje w zakresie stylistyki klasycznej. Co jednak najistotniejsze – jest teatrem udatnie spożytkowującym tradycje lalkarstwa polskiego i czeskiego, także słowackiego. Buduje tym samym własną estetykę na bazie wielokulturowości, zyskując sympatię i uznanie publiczności różnojęzycznej. Także tej pozaabonamentowej. Zaolziański teatr lalkowy gości bowiem okazjonalnie na międzynarodowym, organizowanym od 1990 roku w obu Cieszynach, Festiwalu Teatralnym „Na Granicy” (obecnie „Bez Granic”) oraz każdorazowo na regionalnym, odbywającym się od listopada 2001 roku w Czeskim Cieszynie, Festiwalu Teatrów Moraw i Śląska. Uczestnictwo w nich jest niewątpliwie dla Bajki nobilitujące, czasem owocuje nagrodą (profesjonalizm, pracę z lalką, językową sprawność aktorów lalkarzy docenili jurorzy XII edycji Festiwalu Teatrów Morawi Śląska). Ambicją Bajki jest pokazanie się na festiwalach lalkowych w Polsce, w Czechach i Słowacji. Wyznaczniki jej funkcjonowania, własny niepowtarzalny styl sprawiają, że w pełni na to zasługuje. Na razie okazjonalnie zaznacza swą obecność na Śląsku Cieszyńskim i na Górnym Śląsku.
[1] PZKO – Polski Związek Kulturalno-Oświatowy, powstał w czerwcu 1947 roku. Do marca 1990 roku jedyna organizacja społeczna reprezentująca mniejszość polską w Czechosłowacji, główny organizator i animator życia kulturalnego polskiej grupy narodowej w Republice Czeskiej. Współcześnie stowarzyszenie.
.jpg)
