Tam i z powrotem | Ida Hledíková

Książka o kulturowej wzajemności 

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach wydało niepozorną książkę Ewy Tomaszewskiej, a jej pojawienie się dopiero po jakimś czasie dotarło do świadomości czytelników zagranicznych. W 2016 roku książka słusznie doczekała się prezentacji na jednym z ważnych wydarzeń kulturalnych na Słowacji – na festiwalu Bábkarská Bystrica. Jednocześnie słowackie centrum UNIMA przyznało Ewie Tomaszewskiej nagrodę za osiągnięcie teatrologiczne. Publikacja opowiada bowiem o wzajemnych międzynarodowych kontaktach kulturowych, a zwłaszcza przedstawia historię oraz współczesne polsko- słowacko-czeskie relacje teatru lalek na terenie Śląska. Rzetelnie sporządzona teatrologiczna praca ma 372 strony wraz ze skrupulatnie opracowanymi załącznikami. 

Śpiąca Królewna | Olsztyński Teatr Lalek | reż. Petr Nosálek | fot. A. Kukułowicz

Książka adresowana jest przede wszystkim do teatrologów, studentów i artystów, ale zwraca się także do szerszej publiczności. Tomaszewska bowiem nie zapomina o historycznym i społeczno-kulturowym kontekście, który stanowi płaszczyznę odniesienia dla procesów teatralnych dziejących się w konkretnym czasie i przestrzeni. To powoduje, że jej tekst staje się przejrzysty i zrozumiały. 

W pierwszej części, posługując się metodą porównawczą, autorka opisuje tradycje oraz artystyczne formowanie się teatru lalkowego w Polsce i Czechosłowacji od końca II wojny światowej do lat 80. XX wieku. W drugiej części, wykorzystując z kolei metodę biograficzną, skupia się na twórczości konkretnych czeskich i słowackich artystów (reżyserów, scenografów i kompozytorów) działających na terenie Śląska. Jednak rdzeń opowieści stanowią sylwetki czeskich reżyserów – Karla Brožka (1935–2014) i Petra Nosálka (1947–2013) oraz słowackiego reżysera Mariána Pecki i ich polskie inscenizacje. Im właśnie autorka poświęciła osobne i szerzej opracowane rozdziały. W ten sposób udało się też uchwycić szczytowe osiągnięcia teatralne w karierze twórców, którzy ostatnie lata swego artystycznego życia spędzili na Śląsku w Polsce. 

W swojej teatrologicznej pracy Tomaszewska opisuje, oprócz dziś istniejących, także przeszłe kierunki i style rozwijające się na terenie Czech i Słowacji. Tak postawiona koncepcja przynosi spore wyzwania dla obcokrajowca, zwłaszcza związane z pułapkami uproszczonego rozumienia procesów rozwojowych i ich historycznych kontekstów w Czechach i Słowacji. Wydaje się jednak, że przy wszystkich trudnościach udało się autorce uchwycić zasadnicze fakty, artystyczne trendy oraz osobowości, które wpłynęły na rozwój teatru lalek w Czechach do roku 1980 (np. Jan Malík i rozwój teatru według modelu Obrazcowa, powstanie katedry teatru lalek DAMU, DS+H [Divadlo Spejbla i Hurwinka – przyp. red.], czarny teatr itd.). Z drugiej strony, przypomniała znanych twórców, którzy przenieśli zasady teatru lalek do innych form sztuki (np. Jan Švankmajer). 

Osobny rozdział poświęcony jest wzajemnym stosunkom kulturalnych na Śląsku w ramach międzynarodowych festiwali (książka zawiera dokładny spis przedstawień czeskich i słowackich teatrów lalek prezentowanych na Międzynarodowym Festiwalu Teatrów Lalek w Bielsku-Białej od 1966 do 2012 roku, a także wykaz imprez towarzyszących festiwalowi poświęconych czeskiemu i słowackiemu teatrowi lalek, np. wykłady czy wystawy). Kolejne rozdziały dotyczą edukacji teatralnej lalkarzy, a także dramaturgii – tu autorka przedstawia informacje o czeskiej i słowackiej literaturze granej na polskiej scenie. W rozdziale Najważniejsze ośrodki nowego teatru lalek w Czechosłowacji opisuje teatry w Libercu, Hradcu Králové, Pilźnie i Pradze, które w pewnym okresie realizowały najbardziej nowatorskie inscenizacje lalkowe w Czechosłowacji. 

Wprawdzie teatrom słowackim Tomaszewska po- święca mniej miejsca, jednak wspomina przynajmniej Krajské bábkové divadlo w Bańskiej Bystrzycy (obecnie Bábkové divadlo na Rázcestí). Scena ta dzięki swojej nowatorskiej estetyce, wraz z teatrem Drak, należała do najbardziej znaczących i najbardziej twórczych w całej Czechosłowacji. A jej wyrazistą osobowością był Jozef Mokoš. Warto dodać, że dzięki niemu już w drugiej edycji festiwalu Bábkarská Bystrica (1980) wystąpił zespół z Polski – PTL Rabcio z Rabki, który zaprezentował przedstawienie O Zwyrtale Muzykancie w reżyserii Joanny Piekarskiej. Wówczas także Wiesława Domańska, w ramach seminarium, przedstawiła referat Aktualne zagadnienia twórczego rozwoju tradycji ludowych. Tak zrodziły się już wtedy twórcze kontakty między bystrzyckim festiwalem a Polską. Ewa Tomaszewska, opisując działania teatralne w przestrzeni Śląska, pominęła te fakty. 

Druga część książki zawiera między innymi znakomicie opracowane świadectwo teatrologa o twórczości trzech, wcześniej wspomnianych, reżyserów. Autorskie opracowanie nie jest li tylko pracą dokumentalisty teatralnego, lecz także próbą wejścia pod powierzchnię faktów. Z jednej strony autorka cytuje recenzentów, z drugiej przedstawia swoje własne refleksje oraz, z czym rzadko możemy się spotkać, ukazuje tych twórców trochę inaczej, odkrywa ich wnętrze, szuka odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak bardzo zadomowili się w Polsce. Z polskim środowiskiem identyfikował się Petr Nosálek, którego spektakle podziwiała szeroka polska publiczność, głównie na Śląsku. Ta ziemia dała mu to, czego w Czechach nie mógł dostać. Były to m.in. poruszające doświadczenia związane z realizacją misteriów: Misterium drogi św. Wojciecha oraz De Regeneratione. Powtórne narodziny. Jak pisze Ewa Tomaszewska: Oba wielkie widowiska, o św. Wojciechu i o Jakubie Böhme pokazują, że religijność jest rozumiana przez Nosálka szeroko, można powiedzieć antropologicznie, jako wierność ponadczasowym wartościom zawartym w platońskiej triadzie – dobro, prawda i piękno, rozszerzonej o chrześcijańską miłość bliźniego; ale także jako wierność samemu sobie i wyznawanym przez siebie ideałom. 

Karel Brožek był związany z polskim środowiskiem lalkarskim od czasu sławnej polsko-czesko-słowackiej inscenizacji Janosika (1975). Powstałe wówczas więzi doprowadziły go w końcu do Polski, gdzie – podobnie jak Petr Nosálek – wyreżyserował wiele przedstawień. 

Tomaszewska szczególnie docenia jego koncepcję drugiej sceny Teatru Lalki Aktora Ateneum w Katowicach, którą stworzył, będąc tam kierownikiem artystycznym, w latach 2007–2012. 

Wreszcie autorka poświęca uwagę także innym czeskim reżyserom – Josefovi i Jakubowi Kroftom, Miroslavowi Vildmanowi oraz ich twórczości.

Zwraca także uwagę na słowackiego reżysera Mariána Peckę. Charakteryzuje jego styl inscenizacyjny, wyróżniający się różnorodnością środków ekspresji i oryginalnością pomysłów teatralnych, które jednak zawsze podporządkowane są aktorowi. Podsumowuje, ale i prezentuje refleksje na temat jego najważniejszych spektakli zrealizowanych w Teatrze Lalek Banialuka w Bielsku-Białej i w Opolskim Teatrze Lalki i Aktora. W osobnym podrozdziale opisana zostaje wyjątkowa inscenizacja sztuki W. Gombrowicza Iwona, księżniczka Burgunda. Tomaszewska oprócz Pecki prezentuje również jego zespół, a zwłaszcza scenografkę – Evę Farkašovą, która rzadko pojawia się w słowackim teatrze lalek. 

Można śmiało stwierdzić, że książka Ewy Tomaszewskiej Tam i z powrotem jest wyjątkowa. Stanowi nie tylko wiarygodne źródło dla dalszych prac teatrologicznych, ale też dla historii kultury Śląska i historii teatru lalkowego w Polsce, Czechach i Słowacji. 

Staje się częścią kroniki kontaktów pogranicza kulturowego naszych narodów. Jest zatem czymś więcej niż pracą teatrologiczną – jest pamiątką naszych wzajemności kulturowych. 

Tam i z powrotem, Ewa Tomaszewska. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2014, 372 strony.