Czy jeszcze istnieje teatr lalek, czy też zatracił on swoją tożsamość?
Jeśli jest zjawiskiem żywym, to jakie są jego wyróżniki?
Jaka jest rola tradycji w kształtowaniu współczesnych scen lalkowych?
Czy rozwój techniki, nowych form komunikacji,
w istotny sposób warunkuje praktykę teatralną? Czy powinniśmy mówić
o teatrze lalek, czy też może lepiej używać innego terminu, np. teatr
przedmiotu lub teatr materii ożywionej? Tego rodzaju pytania historycy,
teoretycy i praktycy teatru lalek zadawali sobie ostatnimi laty stosunkowo
często. Czynili to przy najróżniejszych okazjach, ale – można powiedzieć –
raczej od przypadku do przypadku. Wyraźnie odczuwana potrzeba dyskusji
nad węzłowymi zagadnieniami tego rodzaju sztuki scenicznej przez
lata nie przerodziła się w inicjatywę mającą na celu szeroką i dogłębną
refleksję nad wymienionymi kwestiami, pozwalającą tak sformułować
odpowiedzi na liczne nurtujące środowisko pytania, rozwiać różnorakie
wątpliwości, jak też wskazać kierunki dalszych działań. Dzięki staraniom
Dassii N. Posner, Claudii Orenstein i Johna Bella sytuacja zmieniła się. Ci,
którzy interesują się teatrem lalek, mają teraz do dyspozycji publikację
o charakterze przełomowym, zaliczającą się do grupy naukowych przewodników
po wybranym zagadnieniu, a więc – używając angielskiego,
powszechnie wykorzystywanego w świecie terminu – companion.
The Routledge Companion to Puppetry and Material Performance jest efektem
szeroko zakrojonego projektu wydawniczego, w który zaangażowanych
było, oprócz trójki wymienionych wyżej redaktorów tomu, dwadzieścia
osiem osób. Wśród nich odnajdujemy historyków i praktyków teatru z kilku krajów, ludzi zainteresowanych wieloma
zjawiskami nie tylko bezpośrednio związanymi
z teatrem lalek, ale i sytuującymi się na jego pograniczach.
Spektrum podejmowanych zagadnień jest
naprawdę szerokie i, co szczególnie ważne, obejmuje
zagadnienia charakterystyczne dla różnych czasów,
kręgów kulturowych czy krajów. Część autorów to
przedstawiciele młodego pokolenia, część zaś to
uznani badacze bądź teatralni praktycy o istotnym
dorobku. Świeżemu, a nawet nieortodoksyjnemu
spojrzeniu na historię i współczesność towarzyszy
więc refleksja może i trochę bardziej stonowana, ale
oparta na wieloletnim doświadczeniu, umożliwiającym
dokonywanie głębokich syntez określonych zjawisk.
Można śmiało powiedzieć, że redaktorom tomu
udało się osiągnąć pożądaną w przypadku tego rodzaju
wydawnictw równowagę, stanowiącą podstawę
do stworzenia pracy zarówno sumującej dotychczasowe
poglądy, jak też wyznaczającej nowe kierunki
refleksji nad szeroko pojętym teatrem lalek.
Nie sposób w krótkiej recenzji streścić i szczegółowo przeanalizować wszystkich dwudziestu ośmiu artykułów składających się na tom. Liczba tematów i problemów podejmowanych przez autorów jest ogromna. Przede wszystkim, jak wskazuje sam tytuł publikacji, nie traktują oni lalkarstwa jako zjawiska jednorodnego, odnoszącego się do tradycyjnego teatru lalek, w którym prym wiodły marionetki, pacynki czy jawajki. The Routledge Companion to Puppetry and Material Performance przekonuje, że lalkarstwo to suma wielu, niekiedy bardzo różnych, głęboko osadzonych w kulturze i czasie zjawisk, często takich, które nie są z nim powszechnie wiązane. O tym, że taka była nadrzędna teza redaktorów tomu, świadczy zarówno napisany przez nich wstęp do publikacji, wyjaśniający genezę oraz idee związane z jej powstaniem, jak i ujmująca swoją poetyckością przedmowa Kennetha Grossa, podkreślającego złożoność terminu „lalka” i różnorodność konotacji z nim związanych. Zasadnicza część książki składa się z trzech modułów, z których każdy podzielony jest na dwie sekcje, zawierające po kilka artykułów.
Część I – Theory and Practice (Teoria i praktyka) – obejmuje teksty zawarte w sekcjach Theoretical Approches to the Puppet (Teoretyczne podejście do lalki) oraz Perspectives from Practitioners (Spojrzenie praktyków). W pierwszej znajdziemy artykuły odnoszące się do statusu ontologicznego lalki. Margaret Williams, Paul Pris i John Bell zastanawiają się, czy lalka jest jeszcze pojęciem użytecznym, podejmują refleksję nad jej niejednoznacznością oraz swoistą niesamowitością, stanowiącą skądinąd o jej sile. Wychodząc od własnych refleksji, posiłkując się teoriami filozoficznymi oraz wiedzą z zakresu psychologii widzenia, ukazują złożoność sytuacji, w której martwy przedmiot, bynajmniej nie zawsze charakteryzujący się formą ludzką bądź zwierzęcą, animowany, wprowadzony w ruch, przedstawia i tłumaczy świat, a niekiedy żyje bądź sprawia wrażenie żyjącego własnym życiem. Obszerny zestaw ośmiu tekstów praktyków teatralnych pozwala z kolei zapoznać się z węzłowymi kwestiami statusu oraz potencjału lalki jako środka artystycznego wyrazu. Własne doświadczenia, jak też obserwacja pracy innych, pozwalają autorom (Eric Bass, Basil Jones, Alexander Gref i Elena Slonimskaya, Rike Reiniger, Kate Brehm, Stephen Kaplin, Jim Lasko, Peter Schumann) na stworzenie szerokiej panoramy zagadnień związanych z procesem wykonywania lalek, wykorzystywania różnego rodzaju obiektów i przedmiotów jako nośników treści, tworzenia metaforycznych obrazów i budowania dramaturgii spektakli. Autorzy wskazują liczne i różnorodne napięcia ujawniające się między warstwą dramaturgiczną oraz wizualną spektakli, napięcia między animatorami a lalkami, animowanymi w określonym czasie i przestrzeni, a także w określonych warunkach oraz kontekście społecznym czy politycznym. Sporo uwag odnosi się do roli takich komponentów sztuki teatru, jak rytm, słowo, muzyka, ruch, przestrzeń. W końcu część autorów pochyla się nad odbiorcą, a konkretnie kwestiami postrzegania lalek bądź animowanych przedmiotów przez widzów, w tym najmłodszych. Krótkie zazwyczaj teksty zadziwiają precyzją obserwacji i starannością wypowiedzi, przekonując, że ich autorzy dokonali sumiennej analizy zjawisk, z którymi stykają się bądź stykali w codziennej praktyce artystycznej.
Część II – New Dialogues with History and Tradition (Dialog z historią i tradycją na nowo) – to prawdziwie fascynujący zbiór artykułów pogrupowanych w sekcjach Revisiting History (Powrót do historii) oraz Negotiating Tradition (Negocjowanie tradycji). W pierwszej znalazły się artykuły dające nowe, świeże spojrzenie na zagadnienia przez historyków teatru lalek podejmowane, aczkolwiek analizowane zazwyczaj z wykorzystaniem tradycyjnych metodologii bądź też postrzegane jednowymiarowo, bez zwrócenia uwagi na przesłanki w istotny sposób wpływające na złożoność obrazu określonych zjawisk historycznych. I tak, Amber West z perspektywy feministycznej przygląda się działalności Charlotte Charke, jednej z najbardziej frapujących postaci osiemnastowiecznego teatru lalek. Dassia N. Posner podejmuje refleksję nad procesem przedefiniowania lalki przez rosyjskich modernistów, zaś Lisa Morse zwraca uwagę na zagadnienia związane z pojęciami rasy, reprezentacji i tożsamości w kontekście sycylijskich opera dei pupi. Jane Marie Law skupia się na japońskich lalkach o konotacjach rytualnych i religijnych, dając wgląd w codzienną obecność lalek w życiu Japończyków, dla których stanowiły one swoisty substytut bądź odniesienie do bliskich. Zestaw tekstów odnoszących się do zjawisk historycznych kończy artykuł Debry Hilborn poświęcony średniowiecznym ceremoniom wielkotygodniowym widzianym z perspektywy lalkarskiej.
Uzupełnieniem rozważań natury historycznej są teksty kolejnej sekcji, poświęcone tradycyjnym formom teatru lalkowego, pozaeuropejskiego (Jawa, Korea, Indie), jak też wschodnioeuropejskiego. Artykuły Matthew Isaaca Cohena o współczesnym jawajskim teatrze wayang kulit, Kathy Foley o koreańskim Hyundai Puppet Theatre, Claudii Orenstein o cieniowym, indyjskim teatrze Tolpavakoothu oraz Idy Hledíkovej o obecności wertepu w krajach Europy Wschodniej po upadku żelaznej kurtyny ukazują podejmowane w ostatnich kilkunastu latach próby ożywienia bądź podtrzymania tradycyjnych form lalkowych. Autorzy tekstów sumiennie rekonstruują czynniki warunkujące zainteresowanie tego rodzaju formami, konkretne ich przejawy oraz efekty.
Fascynująca pod względem tematycznym jest część III – Contemporary Investigations and Hybridizations (Współczesne poszukiwania i hybrydyzacje). Podzielona na dwie sekcje, obejmuje zagadnienia związane ze współczesnymi praktykami teatralnymi wykraczającymi poza tradycyjnie rozumiany teatr lalek – Material Performances in Contemporary Theatre (Teatr przedmiotu a teatr współczesny) oraz zagadnieniami odnoszącymi się do przyszłości gatunku – New Directions and Hybrid Forms (Nowe kierunki i formy hybrydalne). Autorzy artykułów zamieszonych w pierwszej z sekcji (Jane Taylor, Dawn Tracey Brandes, Robert Smythe, Mark J. Sussman) koncentrują się na kwestiach związanych ze strukturą, wymiarem estetycznym oraz znaczeniowym, filozoficznym konkretnych spektakli ostatnich lat, zaś w części drugiej (Cody Poulton, Colette Searls, Elizabeth Jochum, Todd Murphey, Eleanor Margolies) wprowadzają czytelników w zagadnienia związane z nowymi technologiami, z wykorzystaniem scenicznym wynalazków technicznych, takich jak np. roboty, ale też problemami tworzenia spektakli za pomocą animacji... jedzenia, gliny czy kompostu.
Omawianą publikację należy bez wątpienia uznać za naukowe wydarzenie. Autorom udało się stworzyć modelowy companion w dziedzinie, która takowego do tej pory nie posiadała. Książka została zakomponowana logicznie. Trzy działy, na które została po- dzielona, obejmują kluczowe zagadnienia związane ze współczesnym, szeroko pojętym teatrem lalkowym. Analityczne podejście do praktyki teatralnej, refleksja nad historią i intelektualna wędrówka na obszary z pogranicza gatunku, powiązana z eksploracją nowych możliwości przed nim stojących, składają się na intrygujący zestaw materiałów użytecznych dla każdego, kto poważnie podchodzi do spraw związanych z lalkarstwem. Poszczególne teksty napisane zostały klarownie, językiem komunikatywnym. Co niespotykane przy takiej liczbie autorów – charakteryzują się one również dużą dyscypliną intelektualną, pozwalającą na syntetyczne przedstawienie kolejnych zagadnień. Teksty są krótkie, ale treściwe i konkretne. Przypisy ograniczone zostały do minimum, bibliografia do każdego z artykułów obejmuje kluczowe pozycje, które mogą przydać się wszystkim pragnącym zgłębić temat. Osoba chcąca wyrobić sobie zdanie na temat kondycji współczesnej refleksji nad teatrem lalek otrzymuje książkę, w której ujawnia się ogrom potencjału nie tylko jego samego, ale i refleksji nad nim. The Routledge Companion to Puppetry and Material Performance przez najbliższe lata stymulować będzie refleksję nad kondycją, przeszłością oraz przyszłością teatru lalek i jego pochodnych.
Szkoda tylko, że The Routledge Companion to Puppetry and Material Performance cofa nas niejako w czasy średniowiecza, kiedy książka była dobrem luksusowym, przeznaczonym dla wybranych. W wersji hardback kosztuje bowiem ponad 200 dolarów, co dla znacznej części zainteresowanych, choćby studentów, może być ceną zaporową. Więcej – za te pieniądze czytelnik może się spodziewać złoconych liter, a tymczasem otrzymuje najtańszy, laserowy druk uzupełniony marnymi, oczywiście czarno-białymi ilustracjami (na szczęście jest też szykowana wersja paperback, której cena nie przekroczy 50 dolarów). Mówi się, że dobry produkt musi być drogi, jednak w przypadku książek, których produkcja jest coraz prostsza i tańsza, takie stwierdzenie nie do końca przekonuje. Na pewno zaś ma niewiele wspólnego z ideą upowszechniania nauki za pomocą wydawnictw typu companion.
D.N. Posner, C. Orenstein, J. Bell (eds.), The Routledge Companion to Puppetry and Material Performance, Routledge, Taylor & Francis Group, London and New York 2014, 66 il. cz.-b.
 |
| Dziecko ze wsi | Sandglass Theater's, USA | fot. J. Baire |
Nie sposób w krótkiej recenzji streścić i szczegółowo przeanalizować wszystkich dwudziestu ośmiu artykułów składających się na tom. Liczba tematów i problemów podejmowanych przez autorów jest ogromna. Przede wszystkim, jak wskazuje sam tytuł publikacji, nie traktują oni lalkarstwa jako zjawiska jednorodnego, odnoszącego się do tradycyjnego teatru lalek, w którym prym wiodły marionetki, pacynki czy jawajki. The Routledge Companion to Puppetry and Material Performance przekonuje, że lalkarstwo to suma wielu, niekiedy bardzo różnych, głęboko osadzonych w kulturze i czasie zjawisk, często takich, które nie są z nim powszechnie wiązane. O tym, że taka była nadrzędna teza redaktorów tomu, świadczy zarówno napisany przez nich wstęp do publikacji, wyjaśniający genezę oraz idee związane z jej powstaniem, jak i ujmująca swoją poetyckością przedmowa Kennetha Grossa, podkreślającego złożoność terminu „lalka” i różnorodność konotacji z nim związanych. Zasadnicza część książki składa się z trzech modułów, z których każdy podzielony jest na dwie sekcje, zawierające po kilka artykułów.
Część I – Theory and Practice (Teoria i praktyka) – obejmuje teksty zawarte w sekcjach Theoretical Approches to the Puppet (Teoretyczne podejście do lalki) oraz Perspectives from Practitioners (Spojrzenie praktyków). W pierwszej znajdziemy artykuły odnoszące się do statusu ontologicznego lalki. Margaret Williams, Paul Pris i John Bell zastanawiają się, czy lalka jest jeszcze pojęciem użytecznym, podejmują refleksję nad jej niejednoznacznością oraz swoistą niesamowitością, stanowiącą skądinąd o jej sile. Wychodząc od własnych refleksji, posiłkując się teoriami filozoficznymi oraz wiedzą z zakresu psychologii widzenia, ukazują złożoność sytuacji, w której martwy przedmiot, bynajmniej nie zawsze charakteryzujący się formą ludzką bądź zwierzęcą, animowany, wprowadzony w ruch, przedstawia i tłumaczy świat, a niekiedy żyje bądź sprawia wrażenie żyjącego własnym życiem. Obszerny zestaw ośmiu tekstów praktyków teatralnych pozwala z kolei zapoznać się z węzłowymi kwestiami statusu oraz potencjału lalki jako środka artystycznego wyrazu. Własne doświadczenia, jak też obserwacja pracy innych, pozwalają autorom (Eric Bass, Basil Jones, Alexander Gref i Elena Slonimskaya, Rike Reiniger, Kate Brehm, Stephen Kaplin, Jim Lasko, Peter Schumann) na stworzenie szerokiej panoramy zagadnień związanych z procesem wykonywania lalek, wykorzystywania różnego rodzaju obiektów i przedmiotów jako nośników treści, tworzenia metaforycznych obrazów i budowania dramaturgii spektakli. Autorzy wskazują liczne i różnorodne napięcia ujawniające się między warstwą dramaturgiczną oraz wizualną spektakli, napięcia między animatorami a lalkami, animowanymi w określonym czasie i przestrzeni, a także w określonych warunkach oraz kontekście społecznym czy politycznym. Sporo uwag odnosi się do roli takich komponentów sztuki teatru, jak rytm, słowo, muzyka, ruch, przestrzeń. W końcu część autorów pochyla się nad odbiorcą, a konkretnie kwestiami postrzegania lalek bądź animowanych przedmiotów przez widzów, w tym najmłodszych. Krótkie zazwyczaj teksty zadziwiają precyzją obserwacji i starannością wypowiedzi, przekonując, że ich autorzy dokonali sumiennej analizy zjawisk, z którymi stykają się bądź stykali w codziennej praktyce artystycznej.
Część II – New Dialogues with History and Tradition (Dialog z historią i tradycją na nowo) – to prawdziwie fascynujący zbiór artykułów pogrupowanych w sekcjach Revisiting History (Powrót do historii) oraz Negotiating Tradition (Negocjowanie tradycji). W pierwszej znalazły się artykuły dające nowe, świeże spojrzenie na zagadnienia przez historyków teatru lalek podejmowane, aczkolwiek analizowane zazwyczaj z wykorzystaniem tradycyjnych metodologii bądź też postrzegane jednowymiarowo, bez zwrócenia uwagi na przesłanki w istotny sposób wpływające na złożoność obrazu określonych zjawisk historycznych. I tak, Amber West z perspektywy feministycznej przygląda się działalności Charlotte Charke, jednej z najbardziej frapujących postaci osiemnastowiecznego teatru lalek. Dassia N. Posner podejmuje refleksję nad procesem przedefiniowania lalki przez rosyjskich modernistów, zaś Lisa Morse zwraca uwagę na zagadnienia związane z pojęciami rasy, reprezentacji i tożsamości w kontekście sycylijskich opera dei pupi. Jane Marie Law skupia się na japońskich lalkach o konotacjach rytualnych i religijnych, dając wgląd w codzienną obecność lalek w życiu Japończyków, dla których stanowiły one swoisty substytut bądź odniesienie do bliskich. Zestaw tekstów odnoszących się do zjawisk historycznych kończy artykuł Debry Hilborn poświęcony średniowiecznym ceremoniom wielkotygodniowym widzianym z perspektywy lalkarskiej.
Uzupełnieniem rozważań natury historycznej są teksty kolejnej sekcji, poświęcone tradycyjnym formom teatru lalkowego, pozaeuropejskiego (Jawa, Korea, Indie), jak też wschodnioeuropejskiego. Artykuły Matthew Isaaca Cohena o współczesnym jawajskim teatrze wayang kulit, Kathy Foley o koreańskim Hyundai Puppet Theatre, Claudii Orenstein o cieniowym, indyjskim teatrze Tolpavakoothu oraz Idy Hledíkovej o obecności wertepu w krajach Europy Wschodniej po upadku żelaznej kurtyny ukazują podejmowane w ostatnich kilkunastu latach próby ożywienia bądź podtrzymania tradycyjnych form lalkowych. Autorzy tekstów sumiennie rekonstruują czynniki warunkujące zainteresowanie tego rodzaju formami, konkretne ich przejawy oraz efekty.
Fascynująca pod względem tematycznym jest część III – Contemporary Investigations and Hybridizations (Współczesne poszukiwania i hybrydyzacje). Podzielona na dwie sekcje, obejmuje zagadnienia związane ze współczesnymi praktykami teatralnymi wykraczającymi poza tradycyjnie rozumiany teatr lalek – Material Performances in Contemporary Theatre (Teatr przedmiotu a teatr współczesny) oraz zagadnieniami odnoszącymi się do przyszłości gatunku – New Directions and Hybrid Forms (Nowe kierunki i formy hybrydalne). Autorzy artykułów zamieszonych w pierwszej z sekcji (Jane Taylor, Dawn Tracey Brandes, Robert Smythe, Mark J. Sussman) koncentrują się na kwestiach związanych ze strukturą, wymiarem estetycznym oraz znaczeniowym, filozoficznym konkretnych spektakli ostatnich lat, zaś w części drugiej (Cody Poulton, Colette Searls, Elizabeth Jochum, Todd Murphey, Eleanor Margolies) wprowadzają czytelników w zagadnienia związane z nowymi technologiami, z wykorzystaniem scenicznym wynalazków technicznych, takich jak np. roboty, ale też problemami tworzenia spektakli za pomocą animacji... jedzenia, gliny czy kompostu.
Omawianą publikację należy bez wątpienia uznać za naukowe wydarzenie. Autorom udało się stworzyć modelowy companion w dziedzinie, która takowego do tej pory nie posiadała. Książka została zakomponowana logicznie. Trzy działy, na które została po- dzielona, obejmują kluczowe zagadnienia związane ze współczesnym, szeroko pojętym teatrem lalkowym. Analityczne podejście do praktyki teatralnej, refleksja nad historią i intelektualna wędrówka na obszary z pogranicza gatunku, powiązana z eksploracją nowych możliwości przed nim stojących, składają się na intrygujący zestaw materiałów użytecznych dla każdego, kto poważnie podchodzi do spraw związanych z lalkarstwem. Poszczególne teksty napisane zostały klarownie, językiem komunikatywnym. Co niespotykane przy takiej liczbie autorów – charakteryzują się one również dużą dyscypliną intelektualną, pozwalającą na syntetyczne przedstawienie kolejnych zagadnień. Teksty są krótkie, ale treściwe i konkretne. Przypisy ograniczone zostały do minimum, bibliografia do każdego z artykułów obejmuje kluczowe pozycje, które mogą przydać się wszystkim pragnącym zgłębić temat. Osoba chcąca wyrobić sobie zdanie na temat kondycji współczesnej refleksji nad teatrem lalek otrzymuje książkę, w której ujawnia się ogrom potencjału nie tylko jego samego, ale i refleksji nad nim. The Routledge Companion to Puppetry and Material Performance przez najbliższe lata stymulować będzie refleksję nad kondycją, przeszłością oraz przyszłością teatru lalek i jego pochodnych.
Szkoda tylko, że The Routledge Companion to Puppetry and Material Performance cofa nas niejako w czasy średniowiecza, kiedy książka była dobrem luksusowym, przeznaczonym dla wybranych. W wersji hardback kosztuje bowiem ponad 200 dolarów, co dla znacznej części zainteresowanych, choćby studentów, może być ceną zaporową. Więcej – za te pieniądze czytelnik może się spodziewać złoconych liter, a tymczasem otrzymuje najtańszy, laserowy druk uzupełniony marnymi, oczywiście czarno-białymi ilustracjami (na szczęście jest też szykowana wersja paperback, której cena nie przekroczy 50 dolarów). Mówi się, że dobry produkt musi być drogi, jednak w przypadku książek, których produkcja jest coraz prostsza i tańsza, takie stwierdzenie nie do końca przekonuje. Na pewno zaś ma niewiele wspólnego z ideą upowszechniania nauki za pomocą wydawnictw typu companion.
D.N. Posner, C. Orenstein, J. Bell (eds.), The Routledge Companion to Puppetry and Material Performance, Routledge, Taylor & Francis Group, London and New York 2014, 66 il. cz.-b.
.jpg)
