W tradycyjnym indonezyjskim teatrze cieni wayang kulit centralną
postacią jest dalang: lalkarz, dramaturg, dyrygent,
reżyser, filozof i nauczyciel. Trwający wiele lat trening
kształcący dalangów obejmuje różnorodne doświadczenia –
od oglądania spektakli do praktyk duchowych, takich jak medytacje czy
przekazywanie z pokolenia na pokolenie obdarzonych magicznymi
mocami krisów, tradycyjnych sztyletów używanych w Indonezji i Malezji.
Młody dalang uczy się, nie tylko obserwując mistrzowskie przedstawienia,
inspiracje może znaleźć podczas wizyt na targu czy w Internecie. Pilnie
strzeżona wiedza przekazywana była niegdyś w relacji mistrz – uczeń,
współcześnie coraz więcej dalangów kształci się w artystycznych szkołach
średnich i na uczelniach wyższych. Trening, podobnie jak i sam
wayang, ulega nieustannym zmianom i przekształceniom. Wprowadzane
innowacje mają wpływ nie tylko na sam sposób kształcenia, ale przede
wszystkim na późniejszą treść i kształt spektaklu.
 |
| Kształcenie dalangów | Institut Seni Indonesia, Surakarta, Indonezja | fot. M. Lis |
Słowo dalang pochodzi z jawajskiego ngudal wulang i oznacza rozpowszechnienie
edukacji. Jego funkcja jest porównywalna z funkcją nauczyciela.
(...) Słowo dalang można też wywieść etymologicznie z formy langlang
lub nganglang, które znaczą ‘przechadzać się’ i być może dokładnie opisują
dalanga czasów klasycznych, kiedy był on wędrującym uczonym, artystą
i nauczycielem, noszącym ze sobą wszystko, co było potrzebne do wystawienia
przedstawienia [1]. Claire Holt w książce Art in Indonesia: Continuities
and Change podaje jeszcze jedno możliwe odczytanie znaczenia słowa
dalang, które (...) łączy tytuł z koncepcją kreatywności i inwencji, co sugeruje,
że dalang to człowiek posiadający umiejętność tworzenia, również
mądrość, tytuł ten świadczy o [wzbudzaniu] szacunku [2].
Pedalangan, trening dalanga, to studia poświęcone historii i rodzajom
wayangu oraz klasycznemu repertuarowi wykorzystywanemu w spektaklach.
To umiejętność posługiwania się starojawajskim językiem kawi
wykorzystywanym w przedstawieniach, ale też biegłość w tworzeniu
własnych historii. To mistrzostwo w animacji i prowadzeniu lalek oraz
w grze głosem, dzięki którym możliwe jest nadawanie postaciom indywidualnych
cech charakteru. I wreszcie to wiedza religijno-filozoficzna,
którą każdy dalang powinien opanować na mistrzowskim poziomie.
Swoją edukację dalang rozpoczyna od uczestnictwa w spektaklu. Początkowo,
będąc jeszcze dzieckiem, na wpół świadomie ogląda przedstawienia razem z rodzicami, krewnymi, rówieśnikami. Większość
adeptów pedalangan wywodzi się z wielopokoleniowych
rodzin dalangów i z czasem, w wieku około
pięciu lat, zaczyna pomagać swojemu ojcu lub dziadkowi.
Ci, którzy nie mają wśród swoich przodków lalkarzy,
mogą zostać anak murid, poprzez naukę stając
się w pewnym sensie przybranym dzieckiem wybranego
przez siebie dalanga. W obu przypadkach, bez
względu na to, czy pochodzi się z rodziny o lalkarskich
tradycjach, czy nie, trening wygląda tak samo. Młody
uczeń na początku odpowiedzialny jest za podawanie
lalek w trakcie trwania spektaklu, poznając tym samym
nie tylko sztukę ich animowania, ale też ucząc
się języka i struktury przedstawienia. W trakcie lekcji
w domu dalanga zaczyna samodzielnie ćwiczyć poruszanie
lalkami, trenuje posługiwanie się głosem, różnicowanym
w zależności od animowanej postaci,
wreszcie zapamiętuje najważniejsze elementy budujące
spektakl, w tym otwierające poszczególne części
utwory muzyczne i sceny, które zawsze pojawiają się
w przedstawieniu, bez względu na wybraną historię.
Po poznaniu podstawowych składników budujących
każdy spektakl, takich jak otwierająca przedstawienie
narracja, sceny na dworze królewskim, sceny miłosne
czy sceny walk, młody dalang może podjąć pierwsze
próby samodzielnych występów. Należy jednak
pamiętać, że prawdziwy kunszt dalanga polega nie
na odtworzeniu pojedynczych składników w odpowiedniej
kolejności. Ozdabianie konwencjonalnych
konstrukcji (i przekształcanie ich) w gotowe historie
jest najtrudniejszym zadaniem, z jakim spotyka się
początkujący (uczeń). Twój nauczyciel oferuje ci model
ze standardowymi dialogami i scenami, ale musisz
nauczyć się, jak dostosować je do repertuaru niezliczonych
lakonów (opowieści). Można odebrać wskazówki,
oglądając nauczyciela i innego dalanga, ale rzeczywiste
wypracowanie historii i powodzenie jej wystawienia
zależą od własnych umiejętności i kreatywności [3].
Tradycyjny trening, opierający się na systemie uczeń
– mistrz, nadal jest ważnym elementem wykształcenia
większości dalangów. W trakcie szkolenia uczeń
poznaje styl jednego lalkarza i uczy się repertuaru,
z którego jego mistrz sam najczęściej czerpie. Nie
poznaje przy tym teorii, większy nacisk położony jest
na studiowanie filozoficznych i religijnych aspektów
wayangu. Coraz częściej więc uczniowie decydują się
na równoległe studia w artystycznej szkole średniej
(Sekolah Menengah Karawitan Indonesia, SMKI –
Indonezyjska Szkoła Średnia Sztuk Performatywnych/
Indonesian High School of Performing Arts) lub
na uczelni wyższej (Institut Seni Indonesia, ISI –
Instytut Sztuki Indonezyjskiej).
Pierwsze szkoły kształcące dalangów zostały założone
przy dworach sułtańskich w Yogyakarcie i Surakarcie
jeszcze w czasach kolonialnych, na początku
XX wieku. W 1923 roku powstała Pasinaon Dhalang
ing Surakarta [4], kolejna założona przez sułtana Yogyakarty
już dwa lata później. Jako ostatnia została
otwarta szkoła pod patronatem władcy Mangkunegary,
w 1931 roku. Konsekwencją powstania szkół
i kursów dla dalangów były zmiany w treningu. Już
samo powstanie szkół było oznaką zmian zachodzących
w indonezyjskim społeczeństwie spowodowanych
pochodzącymi z Europy innowacjami. W trakcie
treningu używano teraz nie tylko tradycyjnych metod,
ale też uczono rozumienia nowej kultury i procesów
zachodzących w modernizującym się społeczeństwie.
Jak podaje Clara van Groenendael w swojej książce
The Dalang behind the Wayang, istniały przynajmniej
dwie najważniejsze przyczyny instytucjonalizacji procesu
zostawania dalangiem. Wcześniej wiedza przekazywana
była tylko i wyłącznie w relacji ojciec – syn
lub mistrz – uczeń, a najświetniejsze rody szczyciły się
często wielopokoleniową tradycją. Coraz częściej
okazywało się jednak, że poziom przedstawienia nie
spełniał wymogów widowni, przede wszystkim
z powodu braków w wykształceniu wielu dalangów.
Spektakle nie nadążały także za coraz szybszym rozwojem
społecznym, co powodowało niezadowolenie
tworzącej się nowej, wykształconej na zachodnich
wzorcach elity indonezyjskiej [5]. Od dalangów zaczęto
oczekiwać ustalonych umiejętności na najwyższym poziomie. Szkoły kładły nacisk na trening praktyczny
obudowany wykładami teoretycznymi. Wymagano
biegłości w znajomości lakonów i poprawności językowej,
zwłaszcza w śpiewanych przez dalanga pieśniach
suluk. Nauczano poprawnych nazw geograficznych
i genealogii postaci wywodzących się zarówno
z eposów hinduskich, jak i tradycji rodzimej. W programie
znalazły się także lekcje języka kawi, na którego
podstawie powstał używany w spektaklach
bahasa pedalangan – język dalangów. Innym z wymienianych
przez Clarę van Groenendael motywów
była chęć osiągnięcia późniejszego sukcesu lub uniknięcia
posądzenia o bycie wiejskim dalangiem, co
w ówczesnym okresie było określeniem pejoratywnym.
Z drugiej strony dalangowie o wysokiej pozycji
wstydzili się uczęszczać do dworskiej szkoły dalangów.
Było to związane z poczuciem respektu wobec
wszystkiego, co związane z dworem i poczuciem osobistej
niższości [6].
Współczesne szkoły średnie kształcące dalangów
przekazują im nie tylko wiedzę związaną z wayangiem,
ale też uczą przedmiotów obecnych w innych
szkołach średnich. Zajęcia podzielone są na cztery
bloki: normatywne, mające przygotować dobrego
obywatela Indonezji (lekcje religii, edukacji obywatelskiej,
języka indonezyjskiego i wychowania fizycznego);
adaptacyjne, zawierające przedmioty ogólne
(matematyka, język angielski, przedsiębiorczość,
informatyka, przyroda, nauki społeczne); lokalne,
uczące języka i literatury regionu (w Yogyakarcie czy
Surakarcie nauczane są literatura i język jawajski, na
Bali – balijski); wreszcie produkcyjne, ściśle związane
z przedmiotem nauki, czyli pedalangan [7].
Bez względu na to, jaki rodzaj edukacji wybierze
przyszły dalang, czy będzie uczył się według tradycyjnego,
czy formalnego modelu, dzisiejsza widownia
wymaga od niego przestrzegania wzorców ustalonych
w XIX wieku i zapisanych w instrukcjach dla
dalangów, które powstawały przede wszystkim na
dworze w Surakarcie. Według jednej z nich, powstałej
w 1814 roku Sêrat Cênthini, dalang musi być biegły
w czterech dziedzinach:
Dhalang iku pat prakara kudu gambuh
dhihin jêjanturan
kapindho gêndhing kêkawin
ping tri (m)banyol kaping pate sêsabêtan.
Po pierwsze w opisywaniu i przywoływaniu sceny, po
drugie w muzyce i literaturze, po trzecie musi wykazać
się poczuciem humoru i wreszcie, po czwarte,
jego sposób animacji i prowadzenia lalek musi być na
mistrzowskim poziomie.
Od dalanga wymaga się znajomości wszystkich melodii
i dźwięków używanych w spektaklu. Hamardawa
lagu, czyli umiejętności muzyczne powinny
być na tyle doskonałe, by umiał samodzielnie wykonać
we właściwy sposób pieśni w języku starojawajskim,
rozumiejąc przy tym ich treść. Wielu dalangów
potrafi grać na większości instrumentów gamelanu,
w szkołach artystycznych studenci uczą się podstawowych
melodii, z których potem tworzone są bardziej
złożone kompozycje.
Niezwykle ważna jest
również znajomość literatury (hamardi basa), obejmująca
nie tylko klasyczne eposy Mahabharatę
i Ramajanę, ale również najważniejsze instrukcje dla
dalangów powstające na przestrzeni wieków na dworach
sułtańskich czy starożytne poematy, takie jak
Kakawin Arjunawiwāha. Dla powodzenia spektaklu
niezwykle istotna jest biegłość w prowadzeniu narracji
(hawi-carita). Prawdziwie dobrego dalanga
można poznać po tym, w jaki sposób nawiązuje kontakt
z publicznością, stopniując napięcie i zmieniając
techniki tak, by podtrzymać zainteresowanie
widowni trwającym całą noc przedstawieniem.
Pomaga mu w tym dobre opanowanie starojawajskiego
języka kawi (parma-kawi) i bezbłędne używanie
skomplikowanych struktur gramatycznych
(parama-sastra). Jednak nawet najlepiej improwizujący
dalang musi pamiętać o tym, by trzymać się
lakonu. Jego żarty muszą być dopasowane do opowieści
i nie mogą być obraźliwe dla żadnego z widzów
(renggep) [8].
Sztukę operowania lalkami, sabetan, szczegółowo
określają instrukcje dla dalangów powstające
w Surakarcie. Prawdziwy dalang musi zdobyć biegłość
w czterech elementach: tanceban, bedolan,
lampah i perang. Pierwszy z nich, tanceban, to sztuka
umieszczania lalek w pniu bananowca i ustawiania
ich we właściwej pozycji względem ekranu. Każda
z tych czynności musi być zgodna z cechami charakteru
i statusem danej lalki oraz z nastrojem sceny.
Bedolan oznacza sposób wyjmowania zatkniętych
lalek i włączania ich w akcję spektaklu. Najbardziej
szlachetne charaktery wymagają niemal niezauważalnych
ruchów, w odróżnieniu od gwałtownych
i stanowczych posunięć przypisanych gigantom
i wojownikom. Lampah jest sztuką poruszania lalką na ekranie lub w przestrzeni używanej jako scena.
Postacie halus [9] poruszane są delikatnie, łagodnie,
jakby płynęły w powietrzu. Bima kroczy przez scenę,
tworząc iluzję głuchych odgłosów wielkich kroków.
Gatotkaca fruwa. Giganci mocno stąpają po ziemi.
Lampah młodszych postaci może być odbiciem ich
młodości. Ruch księżniczek halus, pełnych kobiecości,
powinien być wytworny i godny. Dziewczęta
poruszają się drobnym kroczkami w wąskich sarongach,
starsze kobiety spokojnie i statecznie, ich ruch
jest niemal niedostrzegalny. Małpy wanara skaczą jak
akrobaci, tłuści Punakawan (klowni-służący) obijają
się po scenie, sprawiając wrażenie drgającej masy [10].
Ostatni z elementów, perang, jest sztuką animowania
lalek w scenach bitwy. Można wyróżnić kilka najważniejszych
rodzajów takich scen: w perang ampyak
dalang animuje dużą lalkę przedstawiającą całą
armię maszerujących żołnierzy, w perang gagal przeciwnik
zostaje pokonany w wyniku działania sił przyrody,
takich jak silny wiatr czy gęsta mgła, przywołanych
przez głównego bohatera. Sceną stanowiącą
wyzwanie dla każdego dalanga jest perang kembang,
w której szlachetny bohater staje do walki z gigantem
i zwycięża, wykorzystując swoją zręczność. W perang
kesatria, w którym walczą ze sobą dwaj wojownicy,
dalang musi wykazać się umiejętnością tworzenia
dźwiękowych i wizualnych efektów używania sił nadprzyrodzonych
w bitwie. Perang sampak jest sceną,
w której ściera się bohater taki jak Bima z armią gigantów.
W trakcie walki wykonuje on taniec tayungan,
będący wyrazem pewności zwycięstwa. Dalang musi
też umieć animować starcie zwierząt i potworów,
w scenach nazywanych perang kewan.
Przygotowania do trwającego całą noc spektaklu
zaczynają się już rano. Dla dalanga to czas na przygotowanie
duchowe poprzez powtarzanie specjalnych
mantr, składanie ofiar i przestrzeganie ścisłego postu.
Wielu dalangów praktykuje również nocne medytacje,
nazywane po jawajsku kungkum, w czasie których
przez kilka minut lub kilka godzin pozostaje zanurzony
w wodzie: źródle, pod wodospadem lub w rzece.
Wszystko to ma mu dać wewnętrzną siłę potrzebną do
podołania trudom spektaklu. Uważa się, że jest to
działanie z jednej strony angażujące świat duchów
i przodków w przedstawienie, z drugiej zaś mające
usprawiedliwić wszelkie ludzkie potknięcia czy niedoskonałości
dalanga. Włącza go w świat nadprzyrodzony,
nie pozwalając zapomnieć, że należy do świata
ludzi [11].
Spektakl wayang kulit tradycyjnie zaczyna się o dziewiątej
wieczorem i trwa bez przerwy do świtu, do
czwartej rano. Rozpoczyna się od uwertury granej
przez orkiestrę gamelanową. Po zakończeniu uwertury
dalang daje znak do wznowienia muzyki po
krótkiej pauzie i wyjmuje zatknięty w pniu bananowca
kayon. Końcem kayon dotyka górnego krańca
ekranu, symbolizującego najwyższą sferę świata, który
ma zamiar wywołać. Potem dotyka dołu ekranu, reprezentującego
niższy świat rzeczywisty, wyznaczając
w ten sposób wszechświat. Dotyka skrzyni z lalkami,
znajdującej się po jego lewej stronie, zgina kraniec
kayon na kolanach i na końcu okręca kayon trzy razy
na ekranie. Wtyka go ponownie w pień bananowca,
tym razem po prawej stronie. Od tego momentu rozpoczyna
się właściwe przedstawienie [12]. Przedstawienie,
którego twórcą jest dalang.
[1] R.M. Moerdowo, Wayang: Its Significance in Indonesian Society, Jakarta
1982, s. 51.
[2] C. Holt, Art in Indonesia: Continuities and Change, Ithaca, NY 1967,
s. 132-133.
[3] I. Nyoman Sedana, K. Foley, The Education of a Balinese Dalang, „Asian
Theatre Journal” 1993, t. 10, nr 1, s. 82.
[4] Jak uważa L.J. Sears, założenie w 1923 r. pierwszej szkoły wayangu było
symbolem utraty wiary jawajskich elit w siłę ich własnej tradycji. R.
Schechner, Przyszłość rytuału, przeł. T. Kubikowski, Warszawa 2000, s. 188.
[5] V.M.C. van Groenendael, The Dalang behind the Wayang: The Role of the
Surakarta and the Yogyakarta Dalang in Indonesian-Javanese Society,
Dordrecht 1985, s. 30.
[6] V.M.C. van Groenendael..., op.cit., s. 34.
[7] Na podstawie programu nauczania w SMK Negeri 1/ SMKI Kasihan, Bantul,
Yogyakarta.
[8] Opracowane na podstawie R.M. Moerdowo..., op.cit., s. 51-53.
[9] Postacie halus są odbiciem najwyższego ideału charakteru indonezyjskiego.
[10] D. Irvine, Leather Gods & Wooden Heroes. Java’s Classical Wayang,
Singapore 1996, s. 137.
[11] E.C. Van Ness, S. Prawirohardjo, Javanese Wayang Kulit, Kuala Lumpur
1980, s. 46.
[12] E.C. Van Ness, S. Prawirohardjo..., op.cit., s. 49.
.jpg)
