Czy lalki na pewno żyją? Czy na pewno są niesamowite,
niezwykłe,
wyjątkowe (uncanny)? Co dają człowiekowi, który
je ogląda? Są to pytania w swej istocie filozoficzne. Czy istnieje
filozofia teatru lalek? Czytając książkę Kennetha Grossa,
uznanego
badacza Shakespeare’a, ale i autora licznych publikacji dotyczących
innych, niekiedy odległych tematycznie zagadnień [1], nie ma się
co do tego żadnych wątpliwości. Puppet. An Essay on Uncanny Life jest
wyjątkową pozycją wśród prac poświęconych teatrowi lalek. Pisana przez
profesora University of Rochester, akademika, pozbawiona jest sztywnego,
zdystansowanego, hermetycznego języka często charakteryzującego
prace naukowe. W zamian czytelnik ma możliwość obcowania z mową
Shakespeare’a w wydaniu prostym, ale subtelnym. Myśli autora przekładane
są na słowo pisane w sposób klarowny, w formie eseju – eleganckiego
w iście angielskim stylu. Kolejne rozdziały książki dają dużą radość
szczególnie odbiorcy, dla którego język angielski nie jest językiem
macierzystym. Dzięki lekkiemu stylowi pisarskiemu Grossa może on
docenić jego piękno i wyrafinowanie, a zarazem w pełni skupić się
na toku wywodów.
Książka Grossa traktuje o lalce teatralnej. Tej tradycyjnej, której nie
dotknęły późnodwudziestowieczne przemiany. Pacynce, marionetce,
jawajce. Lalce związanej z kulturą zarówno europejską (słynne lalki sycylijskie,
którymi przez stulecia odgrywano opowieści o Karolu Wielkim
i jego rycerzach, Punch i Judy, ale i spektakle Michaela Vogla), jak i azjatycką
(bunraku, jawajski teatr cieni). Puppet. An Essay on Uncanny Life
należy traktować jako pełne wyczucia impresje oparte na wnikliwych
obserwacjach czynionych w trakcie licznych wypraw autora do różnych
zakątków świata, o których ten zresztą wielokrotnie w tekście wspomina.
Książka Grossa jest swoistym dziennikiem podróży, dokumentującym
doświadczenia wynikające ze spotkań z artystami bądź emocji doświadczanych
w trakcie oglądania spektakli lalkowych. Przy czym dziennik ten
pisany jest przez osobę doskonale intelektualnie przygotowaną do
podróży. Historyk teatru bez trudu dostrzeże wyraźne ślady lektur ważniejszych
prac poświęconych teatrowi lalek, które ukazały się w ostatnich
kilkunastu latach, przede wszystkim zaś ogólne świetne rozeznanie
w problemach związanych tak z historią tego gatunku, jak też historią dramaturgii
i teorii teatru lalek. Więcej – Gross jest prawdziwym humanistą
w starym, dobrym stylu. Jest bowiem oczytany nie tylko w wąskim zakresie
tematycznym. Omawiana książka mogła powstać w takim kształcie
dlatego, że jej autor posiada gruntowne, wszechstronne wykształcenie. Śledząc jego wywody, czytelnik nie ma wątpliwości, iż
Gross swobodnie porusza się nie tylko w obrębie
zagadnień związanych z teatrem lalkowym, ale też
i literaturą, sztukami plastycznymi czy filmem, do których
często się odnosi, sytuując tym samym lalki
w rozległej przestrzeni kulturowej.
Książka została podzielona na jedenaście krótkich rozdziałów, którym towarzyszy ponad dwadzieścia starannie dobranych tematycznie, w większości artystycznych w charakterze fotografii. Gross przekonująco snuje opowieść o lalkach, które zawieszone są między światem żywych i umarłych. Pokazuje, jak wszechstronnie lalka obrazować może śmierć, martwotę, bezwład, ale i cud życia, witalności, energii. Filozoficzna refleksja w teatrze lalek ma mieć swoje źródła w paradoksie ich podwójnego życia – jako przedmiotu i jako istoty aktywnej, która jawi nam się na scenie jako czująca i myśląca. Uważnie przyglądając się konstrukcji i dekoracji lalek, przekonująco wskazuje też na ich potencjał symboliczny. Wyraźnie przy tym podkreśla, iż nie są one tylko niedoskonałą wersją teatru aktorskiego, żywoplanowego. Gross opowiada się za autonomią lalki, wykazując, iż jej immanentne cechy pozwalają budować przedstawienia nie tylko równorzędne względem tych, w których główne role grają żywi aktorzy, ale i lepsze, bo wymowniejsze, syntetycznie ujmujące sprawy wyjątkowej dla człowieka wagi, odnoszące się do jego samoświadomości i poszukiwań sensu istnienia.
Gross zdaje sobie sprawę z archaiczności klasycznych lalek. Wie, że pisze o świecie odchodzącym, w znacznej mierze martwym, niekiedy zepchniętym w sferę turystycznych, sztucznie przywracanych do życia atrakcji. Podróż Grossa w świat marionetek i pacynek jest podróżą sentymentalną, przepełnioną melancholią; podróżą, która zdaje się być wołaniem nie tyle o powrót do dominujących dawniej technik, co raczej do klarowności i szlachetności przekazywanych przez animatorów treści. W działaniach tradycyjnych lalkarzy autor zdaje się upatrywać niemal swoistej magii, pozwalającej widzom otworzyć się na tematy o znaczeniu egzystencjalnym. I chyba owych magicznych umiejętności chciałby od współczesnych twórców teatru lalek, którzy często w nonszalancki sposób odchodzą od źródeł swej sztuki, bezrefleksyjnie i z neoficką żarliwością zarazem stawiając na nowe techniki oraz środki wyrazu, których nie potrafią wykorzystać w sposób prawdziwie twórczy. Książka Grossa jest wołaniem o teatr szlachetnej, intelektualnej prostoty, o teatralną wypowiedź opartą na wnikliwej refleksji intelektualnej podanej w czytelny, poruszający emocje sposób.
Kenneth Gross czyni z przedmiotu swoich rozważań zjawisko o wyjątkowej randze, wymagające poważnego do niego podejścia, dużej dozy wrażliwości i solidnego namysłu. Osoba dopiero poznająca teatr lalek po lekturze jego książki będzie miała spore wymagania wobec jego twórców. Ponad wszelką wątpliwość domagać się będzie spektakli zapewniających silne przeżycia estetyczne i intelektualne. Tym, którzy z teatrem lalek są za pan brat, pozwoli zarówno usystematyzować określone zagadnienia, jak też utwierdzić się w przekonaniu o wyjątkowości tego gatunku sztuki, posiadającego szczególny potencjał budowania metafor i prowadzenia refleksji natury filozoficznej. Dla praktyków Puppet. An Essay on Uncanny Life może być z kolei lekturą bolesną, bo uzmysławiającą, jak poważnym zadaniom muszą sprostać jako twórcy, jak dokładnie powinni kształtować i przemyśliwać własne wizje artystyczne, aby były one wizjami prawdziwie wartościowymi. Jakkolwiek by nie patrzeć na książkę Grossa – powinna być ona dla osób związanych z teatrem lalek lekturą obowiązkową. Poszerza bowiem horyzonty myślowe i zmusza do refleksji nad jego naturą, ale i w wymiarze bardziej uniwersalnym: nad sensem życia człowieka, którego obrazem i odwzorowaniem jest lalka.
1 Gross jest m.in. autorem interesującego studium poświęconego mitowi ożywionego wizerunku / rzeźby: The Dream of the Moving Statue, University Park 2006. Kenneth Gross, Puppet. An Essay on Uncanny Life, The University of Chicago Press, Chicago and London 2012 [ISBN 13: 978-0-226-00550-8].
 |
| salto.lamento | Frank Soehnle | fot. A. Morcinek |
Książka została podzielona na jedenaście krótkich rozdziałów, którym towarzyszy ponad dwadzieścia starannie dobranych tematycznie, w większości artystycznych w charakterze fotografii. Gross przekonująco snuje opowieść o lalkach, które zawieszone są między światem żywych i umarłych. Pokazuje, jak wszechstronnie lalka obrazować może śmierć, martwotę, bezwład, ale i cud życia, witalności, energii. Filozoficzna refleksja w teatrze lalek ma mieć swoje źródła w paradoksie ich podwójnego życia – jako przedmiotu i jako istoty aktywnej, która jawi nam się na scenie jako czująca i myśląca. Uważnie przyglądając się konstrukcji i dekoracji lalek, przekonująco wskazuje też na ich potencjał symboliczny. Wyraźnie przy tym podkreśla, iż nie są one tylko niedoskonałą wersją teatru aktorskiego, żywoplanowego. Gross opowiada się za autonomią lalki, wykazując, iż jej immanentne cechy pozwalają budować przedstawienia nie tylko równorzędne względem tych, w których główne role grają żywi aktorzy, ale i lepsze, bo wymowniejsze, syntetycznie ujmujące sprawy wyjątkowej dla człowieka wagi, odnoszące się do jego samoświadomości i poszukiwań sensu istnienia.
Gross zdaje sobie sprawę z archaiczności klasycznych lalek. Wie, że pisze o świecie odchodzącym, w znacznej mierze martwym, niekiedy zepchniętym w sferę turystycznych, sztucznie przywracanych do życia atrakcji. Podróż Grossa w świat marionetek i pacynek jest podróżą sentymentalną, przepełnioną melancholią; podróżą, która zdaje się być wołaniem nie tyle o powrót do dominujących dawniej technik, co raczej do klarowności i szlachetności przekazywanych przez animatorów treści. W działaniach tradycyjnych lalkarzy autor zdaje się upatrywać niemal swoistej magii, pozwalającej widzom otworzyć się na tematy o znaczeniu egzystencjalnym. I chyba owych magicznych umiejętności chciałby od współczesnych twórców teatru lalek, którzy często w nonszalancki sposób odchodzą od źródeł swej sztuki, bezrefleksyjnie i z neoficką żarliwością zarazem stawiając na nowe techniki oraz środki wyrazu, których nie potrafią wykorzystać w sposób prawdziwie twórczy. Książka Grossa jest wołaniem o teatr szlachetnej, intelektualnej prostoty, o teatralną wypowiedź opartą na wnikliwej refleksji intelektualnej podanej w czytelny, poruszający emocje sposób.
Kenneth Gross czyni z przedmiotu swoich rozważań zjawisko o wyjątkowej randze, wymagające poważnego do niego podejścia, dużej dozy wrażliwości i solidnego namysłu. Osoba dopiero poznająca teatr lalek po lekturze jego książki będzie miała spore wymagania wobec jego twórców. Ponad wszelką wątpliwość domagać się będzie spektakli zapewniających silne przeżycia estetyczne i intelektualne. Tym, którzy z teatrem lalek są za pan brat, pozwoli zarówno usystematyzować określone zagadnienia, jak też utwierdzić się w przekonaniu o wyjątkowości tego gatunku sztuki, posiadającego szczególny potencjał budowania metafor i prowadzenia refleksji natury filozoficznej. Dla praktyków Puppet. An Essay on Uncanny Life może być z kolei lekturą bolesną, bo uzmysławiającą, jak poważnym zadaniom muszą sprostać jako twórcy, jak dokładnie powinni kształtować i przemyśliwać własne wizje artystyczne, aby były one wizjami prawdziwie wartościowymi. Jakkolwiek by nie patrzeć na książkę Grossa – powinna być ona dla osób związanych z teatrem lalek lekturą obowiązkową. Poszerza bowiem horyzonty myślowe i zmusza do refleksji nad jego naturą, ale i w wymiarze bardziej uniwersalnym: nad sensem życia człowieka, którego obrazem i odwzorowaniem jest lalka.
1 Gross jest m.in. autorem interesującego studium poświęconego mitowi ożywionego wizerunku / rzeźby: The Dream of the Moving Statue, University Park 2006. Kenneth Gross, Puppet. An Essay on Uncanny Life, The University of Chicago Press, Chicago and London 2012 [ISBN 13: 978-0-226-00550-8].
