Pokazywane równolegle w Muzeum Teatralnym w Warszawie
wystawy Aktorzy, lalki i gra cieni. Teatr w Chinach i Japonii oraz
Z inspiracji Dalekim Wschodem nie tylko pozwalają widzom
zobaczyć, z jakich elementów budowane są spektakle najbardziej
znanych tradycji teatralnych Chin i Japonii, ale także dają rzadką
okazję przekonania się, w jaki sposób tradycje te wpłynęły na twórczość
polskich artystów XX wieku.
 |
| W. Duszenko, archiwum TW-ON |
Początek fascynacji Chinami i ich niezwykle zróżnicowanymi, bogatymi tradycjami teatralnymi rozpoczął się w Europie w połowie XVII wieku. W polskim teatrze motywy chińskie pojawiły się już w drugiej połowie XVII wieku dzięki dramatom wystawianym przez uczniów szkół jezuickich. Sztuka i estetyka japońska dotarła do zachodnich odbiorców dwieście lat później, po zakończeniu okresu izolacji Japonii. Już na początku XX wieku, w 1901 roku, europejscy teatromani mogli po raz pierwszy obejrzeć spektakl wystawiony w konwencji kabuki, który podczas europejskiego tournée pokazywał zespół pod kierunkiem Otojirō Kawakami. W 1902 roku występ gwiazdy tej grupy, Sady Yakko, mogli podziwiać również polscy widzowie, co dokumentują afisze zebrane na wystawie Z inspiracji Dalekim Wschodem.
W tym samym czasie, w Krakowie, swoją
kolekcję sztuki japońskiej zaczął budować
Feliks „Manggha” Jasieński. Kolekcja ta,
licząca ponad sześć tysięcy eksponatów, znajduje się obecnie w Muzeum
Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha,
które jako pierwsze gościło wystawę
Aktorzy, lalki i gra cieni. Teatr w Chinach
i Japonii. Mottem ekspozycji,
przygotowanej przez Małgorzatę
Martini, stało się chińskie powiedzenie:
Choć scena jest mała, kilka kroków
przenosi daleko w świat [1]. Jak opisuje
kuratorka: W skrótowy sposób wspaniale
oddaje ono główną cechę tego
teatru – symbolizm przejawiający się
w wielu płaszczyznach. (...) W formach
teatralnych, w których aktor zostaje
„zastąpiony” lalką, miejsce odgrywania
przedstawienia również bywa niewielkie,
a rola poruszenia, „uruchomienia”
wyobraźni widza przypada z kolei
animatorom lalek. Właśnie w ten sposób
chcieliśmy spojrzeć na teatr w Azji:
prezentujemy główne tradycje teatralne
Chin i Japonii przede wszystkim po-
przez materialne przedmioty, związane
z przedstawieniami z różnych tradycji
teatralnych, aby „uruchomić”,
poruszyć wyobraźnię widza i w ten
sposób przybliżyć mu jakość i kategorię
najważniejszych azjatyckich widowisk
teatralnych [2].
Wystawa podzielona jest na dwie główne części, prezentujące
oddzielnie tradycje teatralne z obu krajów.
W pierwszej z nich uwagę przyciągają eksponaty
związane
z chińskim teatrem cieni zhōngguō yĭngxì,
sztuką sięgającą czasów dynastii Han (206 r. p.n.e. –
220 r. n.e.). W siedmiu gablotach pokazane zostały
lalki misternie wycinane ze skóry, wraz z wymiennymi
główkami. Nie zostały zaprezentowane w aranżacji
pozwalającej wyobrazić sobie, w jaki sposób mogą być
animowane podczas spektaklu, nie widać również, jak
wyglądają rzucane przez nie cienie. Wyobraźnię
widzów „uruchamia” jednak dołączony do wystawy
film pokazujący, w jaki sposób wykonywane są lalki
i jak się nimi manipuluje, jak przebiegają spektakle
i z jakich okazji się je wystawia, jaką funkcję pełni
obecnie teatr cieni w społeczeństwie chińskim i, co
może najciekawsze, w jaki sposób ta wielowiekowa
tradycja przetrwała do XXI wieku, przyciągając nadal
kolejne pokolenia widzów. Uzupełnieniem tej części
wystawy jest przegląd wykorzystywanych w teatrze
chińskim instrumentów muzycznych, których brzmienie
towarzyszy wyświetlanemu filmowi.
Na wystawie nie zabrakło elementów przedstawiających
również inne tradycje wywodzące się z Chin. Najwięcej
miejsca poświęcono najbardziej chyba znanej
w Europie operze pekińskiej, pokazanej poprzez
kostiumy, przykłady makijażu lianpu i drzeworyty
przedstawiające sceny ze spektakli teatralnych.
Osobną część stanowi skromna prezentacja teatru
lalkowego, wykorzystującego lalki inne niż cieniowe.
Marionetki ubrane w bogato zdobione kostiumy,
z twarzami pokrytymi makijażem przypominają
miniaturowych aktorów opery pekińskiej. O tym, jak
prezentują się podczas spektakli, i o tym, że ponownie
dużą rolę odgrywa wyobraźnia widzów, mówi przytoczone
w katalogu chińskie powiedzenie o teatrze lalek:
Jedne usta opowiadają historię stuleci, Dwie ręce prowadzą
milion żołnierzy [3].
Japońska część wystawy skupia się na prezentacji
trzech tradycji teatralnych: teatru nō, teatru kabuki
i teatru bunraku (ningyō jōruri). Pięknie zdobione
kostiumy, maski, uważane za jedną z najważniejszych
form japońskiej rzeźby, oraz instrumenty muzyczne
reprezentują pierwszy z teatrów. Całości towarzyszy
projekcja filmu pozwalającego zobaczyć, w jaki sposób
konstruowany jest świat spektaklu nō i jaką funkcję
pełnią poszczególne elementy zaprezentowane na
wystawie. Teatr kabuki poza kostiumami i przykładami
makijażu scenicznego kumadori przybliża bogata
kolekcja drzeworytów ukiyo-e powstających od
XVII wieku i ukazujących wszystkie jego aspekty. Całość
dopełnia prezentacja teatru bunraku, pokazanego
nie tylko za pomocą lalki i drzeworytów, ale także
filmu, na którym widoczny jest sposób animowania
lalek oraz obecność ubranych w czarne kostiumy, „niewidzialnych”
dla widzów lalkarzy.
Zgromadzone na wystawie przedmioty, prezentujące
materialne elementy związane z każdą z tradycji teatralnych,
pochodzą ze zbiorów polskich, z kolekcji
muzealnych i prywatnych. Również ze zbiorów polskich,
przede wszystkim Muzeum Teatralnego, po-
chodzą eksponaty na wystawie Z inspiracji Dalekim
Wschodem. Obok afiszy znalazły się na niej programy
teatralne i pocztówki dokumentujące występyjapońskich artystów w Polsce (poza Sadą Yakko do
Polski dotarły również: Hanako w 1908 roku, Teiko
Kiwa – wielokrotnie w latach 1925–1937 – czy zespół
teatralny Takarazuka w 1938 roku). Jednym z cenniejszych
obiektów jest wykonana podczas pobytu na
Pawiaku przez Kamilę Żukowską lalka Tajka Kiwa.
Kuratorka Monika Bocheńska, chcąc pokazać fascynację
teatrami Dalekiego Wschodu wśród polskich artystów,
wybrała również kilka spośród powstających od
lat dwudziestych XX wieku inscenizacji sztuk i oper
wykorzystujących stylizowane, orientalne kostiumy
i scenografię. Na wystawie znalazły się projekty kostiumów
autorstwa Pronaszków przygotowane do spektaklu
Złoty płaszcz (1925), niezrealizowane projekty kostiumów
Zofii Stryjeńskiej przygotowane do Księżniczki
Turandot (1927) oraz niezwykle ciekawe prace
Karola Frycza. W latach 1919–1921 przebywał on
w Japonii, do której dotarł przez Chiny. Zafascynowany
teatrem chińskim pisał: Ale w Chinach (...) był
także teatr! I jeszcze jaki! Bywałem w nim jako widz
i jako gość za kulisami. (...) Przeciętny spektakl zaczynał
się o godzinie 9 rano i trwał do zmroku – a widowiska te
wytrzymywałem z napiętą uwagę [4]. Fascynacja ta widoczna
jest w projektach kostiumów i scenografii do
Mandaryna Wu wystawionego w 1927 roku oraz do
baletu Czerwony mak pokazanego w 1952 roku. Ekspozycję
dopełniają zdjęcia i projekty z późniejszych wy-
stawień Madame Butterfly oraz Turandot, a także zdjęcia
aktorek w inspirowanych Dalekim Wschodem
kostiumach i charakteryzacjach.
Pokazywane w Muzeum Teatralnym wystawy stanowią
rzadką i ważną okazję zobaczenia elementów kształtujących
świat w teatrach nō, kabuki czy chińskim teatrze
cieni, pobudzających wyobraźnię oraz inspirujących
widzów i artystów teatralnych, także tych z Polski,
na przestrzeni wieków.
[1] M. Martini, tekst w katalogu wystawy Aktorzy, lalki i gra cieni. Teatr w Chinach
i Japonii, Warszawa 2016, s. 8.
[2] Tamże.
[3] Tamże, s. 11.
[4] Cytat pochodzi z planszy informacyjnej towarzyszącej wystawie
Z inspiracji Dalekim Wschodem.
Aktorzy, lalki i gra cieni. Teatr w Chinach i Japonii. Muzeum
Teatralne, Teatr Wielki – Opera Narodowa, Warszawa,
16 września – 30 października 2016
Z inspiracji Dalekim Wschodem. Muzeum Teatralne,
Teatr Wielki – Opera Narodowa, Warszawa,
16 września – 30 października 2016.
